Útsæði, fræ og laukar
Ræktaðu frá grunni.
Karfan er tóm
Garðurinn
Í garðyrkjudeild Garðheima bjóðum við upp á fjölbreytt úrval af plöntum, pottum og alls kyns garðyrkjuvörum. Hjá okkur starfa garðyrkjufræðingar með áralanga reynslu, sem veita ráðgjöf í verslun okkar alla virka daga milli kl 10 og 17. Einnig er hægt að senda þeim fyrirspurnir gegnum hlekkinn hér að neðan.
Hafa samband
Fróðleikur
Fróðleikurinn okkar er flokkaður niður eftir viðfangsefnum og árstíðum.
Vor
Sáning fræja - skref fyrir skref
Hér má sjá hvernig á að sá fræjum skref fyrir skref
1. Sáning
- Setjið fræin í bakka með sáðmold
- Setjið nokkur fræ í hverja holu
- Sáðtími er misjafn eftir tegund, ca 3-6 vikur
- Hafið hitastig ca 15°C
- Haldi› moldinni rakri, gott að breiða blöð yfir eða notið hlýf
2. Spírun
- Takið dagblöðin/ hlýf af
- Birtustig fer eftir tegund, sjá frælista
- Hafið hitastig 10-20°C, fer eftir tegund
- Vökvið vel og sjaldan, moldin á alltaf að vera rök
3. Dreifplöntun (priklun)
- Þegar ca 4 blöð hafa myndast, þá þarf að prikla
- Takið þá hverja plöntu fyrir sig og setjið í hólfabakka
- Notið gróðurmold, ekki sáðmold
4. Herðing
- Gott er að herða plönturnar áður en þær eru settar út. Það er gert með því að setja plönturnar út á daginn þegar orðið er frostlaust og taka inn að kvöldi
5. Útplöntun og staðsetning
- Staðsetning fer eftir tegundum, en oft er valinn sólríkur og skjólgóður staður
- Gefið áburð þegar plantan er full vaxinn, best er að nota lífrænan áburð, t.d. þörungarmjöl, moltu eða þurrkaðan hænsnaskít
Forræktun lauka og hnýðis
Hér er hægt að fræðast um forræktun lauka, hnýðis og forðaróta
- skref fyrir skref1. Forræktun
- Setjið laukinn/ hnýðið í rúmgóðan pott með pottamold
- Nauðsynlegt er að hafa gott frárennsli í pottinum
- Forræktun fer eftir tegund, frá mars til maí
- Setjið pottinn á bjartan stað, hitastig ca 15°C
- Notið sama pott fram að útplöntun
- Efsti partur hnýðisins má standa upp úr moldinni
- Setjið niður sem nemur tvisvar til þrisvar sinnum þykkt hnýðisins
eða lauksins, þjappið moldinni lauslega í kring - Haldið moldinni rakri
- Þegar blöð fara að myndast færið þá á svalari stað, áfram á að vera bjart
- Þegar plantan hefur náð ca 10 cm hæð, gefið þá væga áburðarblöndu
2. Herðing
- Gott er að herða plönturnar áður en þær eru settar út í beð.
Það er gert með því að setja þær út á daginn og taka inn að kvöldi - Lengið í útiverunni eftir því sem hlýnar úti. Þegar frostlaust er þá
má setja plöntuna út í beð
3. Útiplöntun
- Veljið skjólgóðan og bjartan stað
- Hægt er að þurrka mörg hnýði td Begoniur og Dalíur og geyma fram á næsta vor á dimmum, þurrum og frostlausum stað
Vorlaukar og hnýði
Lauk- og hýðisjurtir
Lauk- og hnýðisjurtum er yfirleitt skipt í flokka eftir því á hvaða tíma ársins þær eru settar niður og hvenær þær blómstra. Vorlaukar eru settir niður á vorin og blómstra á sumrin og fram á haust. Haustlaukar eru aftur á móti settir niður að hausti og blómstra á vorin. Plöntur, sem við köllum vorlauka í daglegu tali, þurfa ekki endilega að vera lauk- eða hnýðisjurtir því sumar þeirra hafa einfaldlega gildar forðarætur.
Líffræðilega er enginn munur á vorlaukum og hnýðum og öðrum lauk- og hnýðisjurtum, blómgunartíminn er bara annar. Laukar, hnýði og forðarætur safna í sig næringu, geyma hana yfir hvíldartímann og nota hana svo til að blómstra. Fæstir vorlaukar eða hnýði lifa veturinn af úti hér á landi og verður því að forrækta þau inni áður en þau eru sett út. Erlendis eru vorlaukar yfirleitt kallaðir sumarlaukar vegna þess að þeir blómstra fyrr en hér.Forræktun
Þegar vorlaukahnýði og forðarætur eru forræktaðar inni á að setja þær í rúmgóðan pott með næringarríkri mold um miðjan mars og fram í maí. Því stærri sem þessar rætur eru, því fyrr þarf að setja þær niður. Bestur árangur næst með því að láta plöntuna standa í sama pottinum allan vaxtartímann. Halda skal moldinni rakri allan vaxtartímann en gæta vel að frárennsli í pottinum því laukar, hnýði og forðarætur fúna standi þau í blautum jarðvegi. Séu hnýðin mjög hörð er reyndar gott að mýkja þau í vatni í 2 til 3 klukkustundir áður en þau eru sett í mold. Líkt og með haustlauka og hnýði á að setja vorlauka og hnýði niður sem nemur tvisvar til þrisvar sinnum þykkt þeirra og þjappa moldinni lauslega í kring. Eftir að laukarnir eru komnir í pott á að setja hann á bjartan stað. Þegar fyrstu blöðin koma í ljós á að flytja pottinn á svalari stað en gæta þess að birta sé nóg. Gott er að gefa áburð þegar vöxturinn er kominn vel af stað og plantan hefur náð vænum 10 sentímetrum á hæð. Seinni hluta maí eða í byrjun júní er kominn tími til að herða jurtirnar með því að setja pottinn út á svalir eða tröppur í 2 til 3 klukkutíma á dag. Útiverutíminn er svo lengdur smám saman þar til hætta á næturfrosti er liðin hjá. Eftir það er óhætt að hafa plönturnar úti allan sólarhringinn.
Umhirða
Vorlaukar, hnýði og forðarætur þurfa bjartan og skjólgóðan stað í garðinum svo að blómin fái notið sín. Jurtir í pottum er auðvelt að flytja í skjól, gerist þess þörf. Það auðveldar þeim lífið og eykur blómgunina. Klípa skal burt visnuð blóm sem búin eru að blómstra. Það kemur í veg fyrir tilraunir til fræmyndunar og eykur blómgun. Fæstar þessara plantna lifa veturinn af úti en þeir sem vilja rækta þær áfram eiga að láta blöðin sölna að fullu og taka svo pottinn inn fyrir fyrsta frost. Geyma skal pottinn með forðarótinni eða rótina sjálfa á þurrum og svölum stað yfir veturinn. Næsta vor er forðarótin sett aftur í pott með góðri mold og þegar búið er að vökva vaknar jurtin af dvala sínum.
Moltugerð
Jora moltugerðarkassinn auðveldar þér moltugerðina
Sérlega öflugar og vandaðar tunnur, breyta úrgangi í mold á 8-12 vikum, við kjöraðstæður.
Snúningur er lykillinn
Blöndun er nauðsynleg til að safnkassar virki rétt, bæði til að blanda nýjum úrgangi við þann úrgang sem þegar er byrjaður að rotna og eins til að hraða ferlinu. Auk þess bætir blöndunin við nauðsynlegu lofti, því ferlið kallar á mikla súrefnisþörf. Snúningurinn er auðveldur enda Joracomposter sérhannaður í þessum tilgangi. Ónæg loftun getur valdið vondri lykt í moltugerðinni.
Hiti og afkastageta
Niðurbrot á lífrænum úrgangi í moltu framkallar hita í gegnum örverur. Mismunandi örverur starfa við mismunandi hitastig. Joracomposter er það vel einangraður að hitinn getur orðið allt að 75 gráður. Innbyggða einangrunin veldur því að það nær þessum hitamun, sem þýðir að örverurnar geta unnið sína vinnu. Slíkt er er ógerlegt í óeinangruðum safnkassa. Einangraður og snúanlegur safnkassi tryggir jafnari hita fyrir öflugra niðurbrot. Þetta er ástæðan fyrir hversu hratt moltan myndast. Hún verður til á 6-8 vikum. Hár hiti Joracomposter gerir hann tilvalinn fyrir eldhúsúrgang jafnt eldaðan sem óeldaðan s.s. fisk, kjöt og allan lífrænan úrgang. Í Joracompost eru 2 hólf sem gerir losun og framleiðslu á moltunni mun auðveldari.
Prófað og sannreynt
Joracomposter safnkassinn hefur verið prófaður og metinn í verkefni sem 466 heimili tóku þátt í. Niðurstöðurnar hafa verið fullnægjandi eins og sýnt er fram á í skýrslu sænsku umhverfisstofnunarinnar (Report no. 4229 by the Swedish Authority for Environmet Conservation).
Einangraður og hitamyndandi safnkassi með snúningi, fyrir þægileg og einföld not allt árið um kring. Njóttuþessaðsjáeldhúsúrgangbreytastí næringarmiklamoltu. Moltunamánotasemáburð á grasflatir, í blómabeð og potta. Frá eplahýði til fallegra grasflata – taktu þátt í moltugerðar byltingunni!
Tæknilegar upplýsingar
JK125
Þyngd u.þ.b. 29 kg Rúmmál u.þ.b. 125 l ítrar Afköst 10 til 15 lítrar á viku Fyrir lítil heimili 1-4 persónur Afköst 79,000kr JK270
Þyngd u.þ.b. 38 kg Rúmmál u.þ.b. 270 l ítrar Afköst 25 til 30 lítrar á viku Fyrir stærri heimili Fyrir 4 eða fleiri Verð 99,000kr JK 400 Þyngd
u.þ.b. 68 kg Rúmmál u.þ.b. 400 l ítrar Afköst 50 til 80 lítrar á viku Fyrir fyrirtæki Veitingarstaði, skóla o.s.frv. Verð 199,900kr Hér er hægt að nálgast pdf skjal af þessu upplýsingum, ásamt myndum.
Tegundir vorlauka
Dalíur
- Forræktaðar inni frá ca. miðjum mars í amk 15 cm potti í pottamold
- Háls tengir hnýðin saman og hann má standa upp úr mold
- Vökva vel eftir pottun
- Góð birta og 12-15°C
- Þarf að herða plöntur áður en þær eru settar út í júní
- Til að dalíur geymist milli ára þarf að taka þær inn fyrir frost og þurrka hnýði
Liljur
- Forræktaðar inni frá apríl í amk. 25 cm djúpum potti í pottamold
- Lauk er plantað djúpt í pott með örlítla mold ofaná . Svo er bætt í eftir sem plantan vex
- Vökva vel eftir pottun, en passa að hafa pott ekki rennblautan í ræktun
- Góð birta og 12-15°C
- Herða þarf plöntur áður en þær eru settar út. Plantaðar djúpt í beð.
- Fjölærar í beðum
Ranunculus - Asíusóley
- Forræktaðar inni frá apríl í 12-15 cm potti ca. 3 í potti
- Hnýðin líta út eins og klær og þær snúa niður
- Plantaðar grunnt í pottamold með góðu frárennsli, passa að ofvökva ekki
- Góð birta og 12-15°C
- Herða plöntur áður en þær eru settar út í júní
- Einærar hér á landi
Anemónur – Maríusóley- Hnýði lögð í bleyti umþb. 20 mín. og sett beint út í garð þegar frost fer úr jörðu
- Oft er erfitt að sjá hvernig hnýði eiga að snúa, og þá er gott að hafa þau upp á rönd
Paeonia – Bóndarós- Forræktaðar innandyra í góðri birtu við 12-15°C
- Settar í 20 cm pott, með pottamold
- Plantaðar út í júní, á sólríkan skjólgóðan og þá helst á varanlegan stað
- Fjölær
Hosta - Blábrúska- Forræktaðar innandyra í góðri birtu og við 12-15°C
- Í pottamold í 15 cm pott
- Plantaðar út í júní í velræstan næringarríkan jarðveg. Vill skugga eða hálfskugga
- Fjölær
Gladíólur-jómfrúlilja- Forræktaðar inni frá apríl/maí við 12-15°C
- Settar grunnt ca 6cm, 5 saman í 25-30 cm pott með vikri í botn til að tryggja gott frárennsli
- Þola illa kulda og þurfa góðan stuðning
- Einær
Begóníur-Skrúðbegóníur
- Forræktaðar innandyra á hlýjum og sólrríkum stað
- Hnýði eru með skál í miðju og snýr hún upp. Sett í 15cm pott í pottamold
- Vökva reglulega með áburði og volgu vatni
- Hægt er að setja begóníur út í sumar en þola illa kulda undir 10°C
- Hægt er að þurrka hnýði og geyma fram á næsta vor
Forræktun grænmetis
Forræktun grænmetis
Með forsáningu flýtum við uppskeru grænmetis þar sem sumarið á Íslandi er stutt. Gott er að byrja að sá í mars/apríl, þó er það misjafnt eftir tegundum. Yfirleitt eru ágætar upplýsingar aftan á fræpakkningum. Forræktun tekur yfirleitt um 3-6 vikur.
Sáning og fjöldi fræja
Mælt er með að nota sáðmold, eða sáðmoldarpillur, í sáningarbakka og/eða hólfabakka. Eitt grænmetisfræ gefur af sér eina plöntu. Þó má gera ráð fyrir að einstaka fræ spíri ekki og því er mælt með því að sá nokkrum umframfræjum saman.
Hitastig við spírun
Fræin spíra við 15°C og skal leggja dagblaðsarkir yfir meðan spírurnar eru að koma upp til að viðhalda raka. Um leið og spírun er farin af stað er gott að setja bakkana á sólríkan stað, taka dagblaðaarkirna af og halda hitastiginu lágu 10-20°C ef hægt er en þetta fer aðeins eftir tegundum.
Vökvun
Vökvun er mikilvæg, sérílagi á spírunartímabilinu. Magnið getur farið eftir loft raka, sólskynsstundum. Gott er að kanna reglulega rakastig moldarinnar, t.d. með því að stinga fingrinum aðeins ofaní moldina. Frekar er mælt með því að vökva vel og sjaldan en oft og lítið. Á sólríkum dögum þarf að vökva oftar.
Priklun
Ef sáð er í sáningarbakka þarf að prikla þegar plantan er farin að mynda c.a. 4 blöð. Þá er ein planta sett í hvert hólf í hólfabakka og mælt með að skipta yfir í venjulega gróðurmold.
Útplöntun
Þegar ekki er lengur næturfrost, oftast í byrjun júní, eru grænmetisplönturnar færðar út í beð. Gott er að herða plönturnar áður en þær eru fluttar á endalegan stað í garðinum. Þetta er annað hvort gert með því að setja þær út á daginn og taka inn að kvöldi eða flytja þær út í vermireiti (beð með yfirbreiðslu). Til að koma í veg fyrir kuldaskemmdir við upphaf ræktunar, er gott að setja akrýldúk yfir beðið. Dúkurinn er líka vörn gegn kálflugu og gulrótarflugu. Ágætt er að hafa dúkinn yfir fram í miðjan júlí. Passið þó að dúkurinn sligi ekki plönturnar það getur þurft að losa aðeins um hann svo hann lyftist með plöntunum.
Staðsetning
Velja skal sólríkan og skjólsælan stað. Áburðargjöf er nauðsynleg þegar plantan er í fullum vexti. Best er að nota lífrænan áburð, t.d. þörungarmjöl, moltu og þurrkaðan hænsnaskít.
Forræktun lauka og hnýðis - leiðbeiningar
Forrætkun lauka og hnýðis
Skref fyrir skref
- Laukarnir eru settir í rúmgóðan pott með næringarríkri mold, um miðjan mars og fram í maí, fer eftir tegund. Því stærri sem þessar rætur eru, því fyrr þarf að setja þær niður. Bestur árangur næst með því að láta plöntuna standa í sama pottinum allan vaxtartímann
- Halda skal moldinni rakri allan vaxtartímann en gæta vel að frárennsli í pottinum því laukar og hnýði fúna standi þau í blautum jarðvegi
- Séu hnýðin mjög hörð þá er gott að mýkja þau í vatni í 2 til 3 klukkustundir áður en þau eru sett í mold
- Setjið laukana u.þ.b tvisvar sinnum lengd þeirra ofaní moldina. Yfirborð hnýðisins má standa upp úr moldinni
- Þjappið moldinni lauslega yfir
- Setjið pottinn á bjartan stað, við ca 15°C
- Gott er að gefa áburð þegar vöxturinn er kominn vel af stað og plantan hefur náð um 10 cm á hæð
- Seinni hluta maí eða í byrjun júní er kominn tími til að herða jurtirnar með því að setja pottinn út á svalir eða tröppur í 2 til 3 klukkutíma á dag. Útiverutíminn er svo lengdur smám saman þar til hætta á næturfrosti er liðin hjá. Eftir það er óhætt að hafa plönturnar úti allan sólarhringinn
Ræktun kryddjurta
Kryddjurtir
Fátt er skemmtilegra en líflegar kryddjurtir í eldhúsglugganum sem gefa góðan ilm í húsið og einstakt bragð í matargerðina. Kryddjurtir má rækta allt árið um kring innanhúss, en flestir hefja ræktun í febrúar/mars þegar sól tekur að hækka á lofti. Góðar upplýsingar um sáningartíma og aðferðir er yfirleitt að finna aftan á fræpakkningum.
Sáning og spírun
Gott er að nota sáðbakka og sáðmold eða sáðmoldarpillur og færa síðan spírurnar yfir í potta með venjulegri pottamold. Hægt er að sá beint í endanlega potta og nota venjulega pottamold en þá er mælt með þunnu lagi af sáðmold ofaná, sérílagi fyrir stærri fræ. Gott er að setja dagblaðsörk yfir pottinn eða sáðbakkann til að viðhalda raka og hita.
Fjöldi fræja
Fjöldi fræja fer eftir stærð fræja og stærð potta. Þumalputtaregla fyrir 12 cm pott er að nota 3-5 fræ í hvern pott (t.d. kóriander sem hefur stór fræ) en ef fræin eru mjög lítil þá 10-15 fræ í hvern pott (timian, oregano ofl. lítil fræ). Fræ sem eru mjög lítil er best að láta liggja ofaná moldinni.
Umpottun
Þegar spírur taka að myndast er dagblaðsörkin tekin af og plönturnar settar í endanleg ílát, ef við á. Dreifið úr spírunum og þjappið moldinni varlega að.
Staðsetning
Mælt er með að velja fremur sólríkan stað t.d. gluggasyllu. Birta við ræktunina er mikilvæg og kryddjurtir þurfa sólríkan stað. Varast skal þó beina sól meðan spírur eru litlar því þær geta brunnið. Örfáar tegundir s.s. mynta og karsi þrífast í norðurglugga.
Vökvun og áburðargjöf
Vökvun er mikilvæg sérílagi á spírunartímabilinu. Magnið getur farið eftir raka í loftinu, sólarstundum ofl og breytist þ.a.l. eftir árstíðum. Gott er að kanna reglulega rakastigið í moldinni t.d. með því að stinga fingri aðeins ofaní moldina. Betra er að vökva vel og sjaldnar en oft og lítið en á sólríkum dögum þarf að vökva oftar. Áburðargjöf er nauðsynleg þegar plantan er í fullum vexti, og er t.d. þörungaáburður í vöxvaformi góður kostur.
Hitastig
Venjulegur stofuhiti er ákjósanlegur fyrir nánast allar kryddjurtir. Varist of mikinn hita þegar spírurnar eru litlar því þá geta stilkarnir orðið þunnir og ræfilslegir. Vandamál með hitastig innanhúss skapast einkum á veturna nálægt miðstöðvarofnum sem eru hátt stilltir. Ef miðstöðvarofn er undir kryddhillunni er mælt með að botninn á kryddpottunum liggi ekki beint í bleytu. Þá má setja bakka með leirkúlum eða vikri undir pottana.
Varnir innanhúss
Ef vart verður við lús eða hvítflugu má nota skordýrasápu (t.d. frá Safer´s). Hvítflugan dregst að skærum hlutum svo flugnaspjöld í skærum litum geta komið að góðum notum. Einnig er ýmiss konar laukur tilvalinn til að fæla meindýr frá. Hægt er að skera laukinn niður og stinga honum innan um kryddplönturnar eða rækta t.d. graslauk í potti innanum hitt kryddið.
Uppskera
Athuga þarf að ganga ekki of nærri plöntunni þ.e. ekki taka of mikið magn í einu en einnig er gott að hvíla hana á milli t.d. með því að hafa sömu tegundina í tveimur pottum og hvíla þær til skiptis. Mælt er með að klippa framanaf greinum til að viðhalda runnavexti en með örfáar tegundir (t.d. steinselju, graslauk) er betra taka elstu blöðin fyrst.
Plöntur fluttar inn að hausti
Síðsumars er hægt að flytja plönturnar aftur inn (lok ágúst áður en hætta er á næturfrosti). Ef plönturnar hafa verið í beði og eru orðnar stórar er hægt að skipta þeim upp í nokkra potta en ekki er gott troða rótum í of litla potta. Á þennan hátt er hægt er að njóta kryddjurtanna frameftir vetri.
Sáning sumarblóma
Sáning sumarblóma
Sáning sumarblóma er eitt af vorverkunum. Reikna má með 4-8 vikum þar til hægt er að planta út á vaxtarstað. Þó eru til nokkrar harðgerar, fljótvaxnar tegundir, sem hægt er að sá beint út á vaxtarstað í maí, ef aðstæður leyfa. Aftan á fræpökkunum eru upplýsingar um það ef meðhöndla þarf fræið sérstaklega.
Þegar sáð er í bakka eða potta er handhægast að nota sáðmold, þar sem hún hefur rétta samsetningu og á að vera laus við sjúkdóma og meindýr. Athugið að þvo vel uppúr heitu vatni öll áhöld og potta sem nota skal fyrir sáningu, sérstaklega ef þau hafa verið notuð áður, góður undirbúningur borgar sig til að fá upp heilbrigðar plöntur.
Sáðmold
Algengasta aðferðin er að hella 6-7 cm þykku lagi af sáðmold í bakka og þjappa síðan létt yfir svo að yfirborðið sé slétt. Moldin er vökvuð þannig að hún verði vel rök, en ekki blaut. Fræinu er stráð yfir og síðan hulið með léttri moldinni. Þumarfingursregla er að moldarlagið sé tvisvar sinnum þykkara en fræið sjálft. Mjög fíngerð fræ eins og brúðarauga, tóbakshorn og ljónsmunna eru þó ekki hulin.
Sáðtöflur
Annar möguleiki er að nota sáðtöflur, sem eru samanþjöppuð svarðmold eða kókosmold. Þær þrútna út í vatni og mynda nokkurs konar moldarpott með neti utan um. Byrja þarf á að láta sáðtöfluna drekka í sig vatn áður en fræið er sett í moldarpottinn. Ræturnar vaxa gegnum netið og má síðan setja pottinn beint í stærri pott með gróðurmold þegar þar að kemur.
Munið að merkja bakkann vel með nafni plöntunnar, tegund blóma og lit og athugið að halda moldinni mátulega rakri meðan á spírun stendur. Fræ sem eiga að spíra í birtu er sett laust plast yfir, en yfir þau fræ sem eiga að spíra í myrkri er sett laust plast og dagblöð.
Flest fræ spíra best á hlýjum stað (góður spírunarhiti er 18-20°C), en athugið að fylgjast vel með spíruninni og fjarlægið plast og dagblöð um leið og þið sjáið spírur koma út úr fræjum því þá þurfa plönturnar að fá sem mesta birtu og loft. Athugið að jafnvægi þarf að vera á milli birtu og hita. Ef birtan er of lítil miðað við hita verður plantan teygð og veikluleg.
Gróðursetning
Þegar kímplönturnar fara að skipta blöðum er rétt að dreifplanta. Þá eru plönturnar gróðursettar í góða gróðurmold í potta eða bakka. Best er að gróðursetja þær þannig að kímblöðin séu sem næst moldinni. Hæfilegt vaxtarrými fyrst er 6x6 cm fyrir flestar plöntur. Góð birta er nauðsynleg og athugið að flestar plöntur verða fallegastar ef þær eru ræktaðar við fremur lágt hitastig.
Passið að gleyma ekki að vökva en athugið að fara mjög varlega í áburðargjöf ef þið notið tilbúna gróðurmold, því hún á að innihalda öll næringarefni í réttum hlutföllum. Hætta er á skemmdum á viðkvæmum ungplöntum, ef þær fá of mikið af áburði.
Ef allt hefur gengið vel má síðan planta í beð um mánaðarmótin maí-júni eftir því sem veður leyfir en athugið að gott er að herða plönturnar áður, t.d. með því að setja bakkana eða pottana út á daginn og inn aftur á kvöldin í nokkra daga svo vöxturinn haldi eðlilegum hraða.
Fyrsti í vorsáningu
Fyrstu skrefin
Í janúar er upplagt að byrja að huga að sáningu á fjölærum plöntum sem þurfa kuldaskeið til að spíra. Yfirleitt dugar 6-8 vikna kuldaskeið. Þá er hægt að láta pottana standa úti fram í miðjan mars og ætti fræið í flestum tilvikum að spíra vel þegar það er tekið inn í hlýjuna. Dæmi um tegundir sem þurfa kaldörvun eru blágresistegundir og ýmsar tegundir maríulykla.
Þá er líka rétti tíminn til að sá ýmsum tegundum af sumarblómum sem þurfa langan uppeldistíma og ætla ég að gera helstu tegundunum skil hér á eftir.
Stjúpur og fjólur
Stjúpur og fjólur eru ein vinsælustu sumarblómin, enda harðgerð og standa í blóma allt sumarið. Þau eru tvíær en með því að sá í janúar er hægt að fá blóm í maí – júní. Nefna má nokkrar góðar tegundir af stjúpum; Chianti, Chalon Supreme Purple Picotee'og Silver Wings. Góðar fjólu tegundir eru; Magnifico, Yesterday, Today and Tomorrow með blómum sem skipta lit úr hvítu yfir í fjólublátt og Penny Sunrise með skær appelsínugulum blómum.
Ljónsmunnur
Ljónsmunnur er fjölær planta en of viðkvæm til að lifa af veturinn hér og því ræktaðuð sem sumarblóm. Hún þarf langt uppeldi og því nauðsynlegt að sá henni í janúar eigi hún að ná að blómstra í byrjun sumars. Flottar tegundir í blönduðum litum eru: Frosted Flames með hvítmynstruðu laufi og Circus Clowns.
Brúðarauga
Brúðarauga þarf varla að kynna en því er best sáð í janúar. Fræið er örsmátt og plönturnar smáar eftir því í fyrstu. Það er mikil þolinmæðisvinna að dreifplanta smáplöntunum en ágætt að setja þrjár plöntur saman í pott og það kemur vel út að blanda saman mismunandi litum. Cascade og Pendula sortir eru með hangandi vöxt en það er einnig hægt að fá teigðan vöxt á plöntur sem eru ætlaðar í beð með því að rækta þær inni við stofuhita. Það er ágætt að klípa ofan af plöntunum nokkrum sinnum til að þær þétti sig vel. Pendula Sapphire er með bláum blómum með hvítu auga, Blue Cascade er með ljósblá blóm, Blue Splash er með hvítum blómum sem eins og nafnið bendir til eru með óreglulegum, bláum slettum. Virkilega flott með einlitum bláum tegundum. Blue Wings er afburðar falleg með mjög stórum bláum blómum en er sérstaklega viðkvæm fyrir þurrki og þarf því að passa að vökva hana reglulega. Red Cascade er með fjólurauðum blómum. Riviera Lilac er yndislega falleg tegund með lillableikum blómum. White Lady og White Fountain eru báðar með hreinhvít blóm.
Sáning matjurta - kennslumyndband
Sáð fyrir kryddplöntum í mars - listi yfri fræ
Kryddplöntusáning í mars
Í mars, þegar sól fer að hækka á lofti er tímabært að huga að sáningu kryddjurta. Það sem við sáum í mars þarf ekki neina sérstaka lýsingu. Kryddfræ eru 7-20 daga að spíra, allt eftir tegundum. Það sem til þarf við sáninguna er góð sáðmold, sótthreinsaðir bakkar eða pottar, dagblöð til að setja yfir sáninguna. Gott að setja plasthjálma yfir bakkana til að halda jöfnum hita og raka meðan á spírun stendur. Takið yfirbreiðslur af um leið og fræin byrja að spíra. Þegar fyrstu kímblöðin sjást er kominn tími til að dreifplanta. Viku eftir dreifplöntun er óhætt að gefa veika áburðarblöndu. Þegar plönturnar hafa náð 10-12 cm hæð er kominn tími til að herða þær.
Plöntur sem upplagt er að sá í mars eru:
- Ambramalurt Artemisia abrotanum fjölær, sáð í mars-apríl
- Anísjurt Pimpinella anisum einær, sáð í mars-apríl
- Dill (Sólselja) Anethum graveolens einær, sáð í mars-apríl
- Fáfnisgras (Franskt-estragon) Artemisia dracunculus) fjölær, sáð í mars-apríl
- Fenníka (Sígóð) Foeniculum vulgare fjölær, sáð í mars-maí
- Garðablóðberg (Timjan) Thymus vulgaris fjölær, sáð í mars-apríl
- Hjólkróna Borago officinalis einær, sáð í mars-apríl
- Hrokkinmynta Mentha spicata fjölær, sáð í mars-apríl
- Hulduljós Stachys officinalis fjölær, sáð í mars
- Indíánakrans (Bergkrans) Monarda didyma fjölær, sáð í mars
- Ísópur Hyssopus officinalis fjölær, sáð í mars-apríl
- Kattarmynta Nepeta cataria fjölær, sáð ímars-apríl
- Kjarrmynta (Origan) (Bergmynta) Origanum vulgare fjölær, sáð í mars-apríl
- Kóríander Coriandrum sativum einær, sáð í mars-apríl
- Lofnarblóm (Lavendill) Lavandula angustifolía fjölær, sáð í mars-apríl
- Lyfjasalvía Salvia officinalis fjölær, sáð í mars-apríl
- Majoran (Kryddmæra) Origanum majorana fjölær, sáð í mars-apríl
- Maríubrá Chrysanthemum majus (C.balsamita) fjölær, sáð í mars-apríl
- Morgunfrú Calendula officinalis einær, sáð í mars-apríl
- Piparmynta Mentha x piperita fjölær, sáð í mars-apríl
- Rúðajurt Ruta graveolens fjölær, sáð í mars
- Sítrónumelissa (Hjartafró) Melissa officinalis fjölær, sáð í mars-apríl
- Steinselja Petroselinum crispum tvíær, sáð í mars-apríl
Sumar plönturnar sem eru taldar hér upp eru fjölærar en eingöngu ræktaðar hér á landi sem einærar. Það er raunar hægt að taka þær inn vel fyrir haustið og hafa þær í gluggakistu. Þannig er hægt að nýta þær áfram. Það er svo skemmtilegt með kryddplöntur að þær eru fínar hvar sem er, fallegar í ker, potta og jafnvel innan um fjölæru blómin í garðinum. Svo ef einhver vill vera stórtækur í ræktuninni er ekkert mál að útbúa sérstakan kryddgarð bæði til skrauts og nytja því kryddplöntur eru virkilega fallegar og regluleg garðaprýði.
Njótið kryddjurtanna og munið að hægt er að nota þær ferskar, þurrkaðar og jafnvel frystar eða að setja þær í edik og olíu.Safnhaugar - moltugerð
Nokkur góð ráð um safnhaugsgerð
- Blandið grasi, laufi, barri, mosa, visnum blómum, trjágreinum og fleiru saman við eldhúsúrgang. Ef notaður er lokaður kassi má auk þess setja fisk- og kjötafganga saman við.
- Tætið og malið úrganginn eins mikið niður og kostur er, því fínni sem hann er þeim mun hraðar brotnar hann niður. Gott er þó að innan um sé grófara efni, því að þá loftar betur í gegnum hauginn.
- Hrærið upp í haugnum með reglulegu millibili. Best er að nota til þess sérhannaðan loftunarstaf. Sumir loftunarstafir eru auk þess þannig útbúnir að þeir breyta um lit eftir hita. Sé notaður þannig stafur er líka hægt að fylgjast með því að hitinn í haugnum sé nægur til að að niðurbrotið gangi eðlilega fyrir sig.
- Fylgist með því að rakinn í haugnum sé nægur. Niðurbrotið stöðvast ef of þurrt verður í haugnum. Vökvið eftir þörfum og blandið safnhaugshvata saman við vökvunarvatnið.
- Ferskt gras má ekki fara yfir 30% af rúmmáli haugsins
- Ef vond lykt er af safnhaugnum getur það stafað af því að í hann hafi verið settur mjög niturríkur eða of blautur úrgangur. Þurrkið hauginn upp með því að blanda í hann heyi, sinu, þurru laufi eða sagi.
Úrgangur úr garðinum
- Gras, mosi (þó ekki um of)
- Lauf og barr af trjágróðri
- Greinar og börkur af tjágróðri (stærri greinar þarf að kurla)
- Visin blóm og blöð af jurtum
- Illgresi (þó ekki húsapuntur, njóli, skriðsóley og hóffífill)
- Afskurður af rótmeti
- Grænmeti og ávextir
- Aska úr grillinu
- Þurrt hey, sina
Úrgangur úr eldhúsinu
- Blöð af salati og káli
- Rótmeti og blöð af því
- Hýði af ávöxtum, kartöflum o.fl.
- Brauðafgangar
- Mulin eggjaskurn
- Telauf og tepokar
- Eldhúspappír (tættur)
- Einnig má setja fisk- og kjötafganga í safnhauginn ef hann er lokaður og reglur sveitafélagsins leyfa það
Gangi þér vel !
Sáð fyrir sumarblómum í mars - listi yfir fræ
Þau sumarblóm sem sáð er fyrir í mars eru:
- Bláhnoða Ageratum houstonianum, sáð í mars,spírará 10-14 dögum
- Blákragafífill Brachycome iberidifolia, sáð í mars,apríl,spírar á 8-12 dögum
- Skrautkál Brassica oleracea var.acephala, sáð í mars,spírar á 6-8 dögum
- Morgunfrú (Gullfífill) Calendula officinalis, sáð í mars,apríl,spírar á 7-14 dögum
- Garðakornblóm Centaurea cyanus, sáð í mars,apríl,spírar á 14-20 dögum
- Brúðarstjarna Cosmos bipnnatus, sáð í mars,spírar á 8-14 dögum
- Dalía Glitfífill Dahlia x hortensis, sáð í mars,apríl,spírar á 7-14 dögum (hnýðisplanta)
- Hádegisblóm Dorotheanthus bellidiformis, sáð í mars,spírar á 14-20 dögum
- Slönguhöfuð Echium plantagineum, sáð í mars,spírar á 12-14 dögum
- Sólblóm Helianthus annuus, sáð í mars,spírar á 7-14 dögum
- Eilífðarfífill (Eilífðargull) Helichrysum bracteatum, sáð í mars,apríl,spírar á 10-20 dögum
- Sveipkragi Iberis umbellata, sáð í mars,apríl,spírar á 14 dögum
- Aftanroðablóm Lavatera trimestris, sáð í mars,apríl,spírar á 7-14 dögum
- Daggarbrá Leucanthemum paludosum, sáð í mars, pírar á 10-14 dögum
- Fétoppur Limonium sinuatum, sáð í mars,apríl, spírar á 7-14 dögum
- Þorskagin (Þorskamunnur)Linaria maroccana-blendingar, sáð í mars apríl,spírar á 10-14 dög.
- Skrautnál Lobularia maritima var. maritima, sáð í mars,apríl,spírar á 8-14 dögum
- Skógarmalva Malva sylvestris, sáð í mars,spírar á 10-14 dögum
- Ilmskúfur Matthiola incana, sáð í mars,spírar á 7-14 dögum
- Logatrúður (Apablóm) Mimulus cupreus, sáð í mars,spírar á 7-14 dögum
- Tígurblóm Mimulus luteus, sáð í mars,spírar á 7-14 dögum
- Fiðrildablóm Nemesia strumosa, sáð í mars,spírar á 14-20 dögum
- Bláfiðrildablóm Nemesia versicolor, sáð í mars,spírar á 14-20 dögum
- Skrautfrú Nigella damascena, sáð í mars,apríl,spírar á 14-20 dögum
- Blábauga Nolana paradoxa, sáð í mars,spírar á 14-20 dögum
- Sumarljómi Phlox drummondii, sáð í mars,spírar á 7-14 dögum
- Álfabikar Salpiglossis sinuata, sáð í mars,apríl,spírar á 10-14 dögum
- Paradísarblóm Schizanthus x wisetonensis, sáð í mars,apríl,spírar á 14-20 dögum
- Klæðisblóm Tagetes erecta, sáð í mars, apríl, pírar á 7-14 dögum
- Flauelsblóm Tagetes patula, sáð í mars,apríl,spírar á 7-14 dögum
- Dúkablóm Tagetes tenuifolia, sáð í mars,apríl,spírar á 7-14 dögum
- Rjúpurunni Tanacetum ptarmiciflorum, sáð í mars,apríl,spírar á 10-14 dögum
- Skjaldflétta Tropaeolum majus, sáð í mars,apríl,spírar á 14-20 dögum
- Garðajárnurt Verbena x hybrida, sáð í mars,spírar á 20-30 dögum
Að sáningu lokinni
Þegar sáningu er lokið þarf að úða vel yfir og setja merkipinna með plöntuheitinu og dagsetningu sáningar í bakkann. Látið síðan dagblað eða plastskerm yfir til að halda jöfnum hita.
Ef vart verður við myglusveppi eftir sáningu stafar hann yfirleitt af ofvökvun. Eitt ráð til að fyrirbyggja myglusvepp er að strá örlitlu kaneldufti yfir sáninguna. Þetta hefur dugað furðu vel. Gætið þess vel að ofvökva aldrei. Meðalhófið er best í vökvunni sem öðru. Nú verður að nota biðlundina meðan beðið er eftir spíruninni og spennan vex með hverjum deginum.
Með kveðju
Magnús Jónasson
SkrúðgarðyrkjufræðingurJarðarberjaræktun
Jarðarberjaræktun
Jarðarber hafa verið ræktuð með góðum árangri á Íslandi í áratugi, en jarðarber eru mjög einföld í ræktun og nægjusöm og því á allra færi að. Jarðarber er hægt að rækta á ýmsa vegu s.s. í pottum, kerjum, hengikörfum, gróðurreitum, inni í gróðurhúsi eða úti í beði.Það sem mestu skiptir er að þau séu á sæmilega skjólgóðum stað og fái góða sól og vökvun. Þá eru jarðaberjaplöntur sérstaklega viðkvæmar fyrir því að þorna fyrstu vikurnar eftir að þær eru settar niður og svo aftur þegar berin eru að myndast. Athuga þarf að passa sérlega vel uppá vökvunina séu plönturnar hafðar í kerjum eða grunnum jarðvegi.
Algengt er að jarðarberjaplöntur byrji að gefa af sér um miðjan júlí, en því hlýrra sem loftið er, því fyrr koma berin. Þar af leiðandi er nokkuð vinsælt að reyna að flýta fyrir uppskerunni með því að breiða t.d. akrýldúk yfir. Hann heldur hita að plöntunum en hleypir samt vatninu í gegn. Hann hjálpar einnig til við að forða berjunum frá ágangi fugla. Þó getur verið gott að lyfta dúknum yfir hlýjasta hluta dagsins meðan á blómgun stendur til að leyfa flugunum að vinna sitt verk.
Svart plast, jarðvegsdúkur eða jafnvel trjákurl geta líka verið gagnleg hjálpartól, sérstaklega þegar ræktað er í skipulögðum röðum. Það gegnir því hlutverki að halda hita að rótum, raka í jarðvegi og sniglunum frá og er þá dúkur sniðinn (eða kurli dreift) í kringum hverja plöntu fyrir sig.
Jarðarberjaplöntur geta fjölgað sér mjög hratt. Það gera þær með því að skjóta renglum út frá sér ofanjarðar og myndast nýjar plöntur við enda þeirra. Algengt er að þetta gerist tvisvar á sumri. Plönturnar skjóta svo rótum þar sem þær lenda. Því þarf að fjarlægja renglurnar vilji maður ekki að plönturnar dreifi sér út um allt. Hægt að stýra fjölguninni með því að klippa plönturnar af renglunum og færa á góðan stað. Bestu plönturnar eru yfirleitt taldar vera þær sem vaxa af stystu renglunum. Þegar plönturnar eru orðnar 4-5 ára fara jarðaberin yfirleitt að minnka. Er þá tímabært að fjarlægja þær plöntur og leyfa nýjum að taka við.
Jarðarber gera ekki miklar kröfur til jarðvegs, en kjósa helst súran jarðveg (þola illa kalk). Gott er að blanda smá lífrænum áburði við moldina áður en plönturnar eru settar niður. Þó þarf að varast að gefa ekki of mikið, sérstaklega af köfnunarefni, þannig að plönturnar eyði ekki allri orkunni í blaðvöxt. Þá getur verið gott að gefa kalíríkan áburð þegar nálgast blómgun, en það ætti að hjálpa plöntunni að einbeita sér að berjamynduninni.
Plöntur sem settar eru niður að vori byrja yfirleitt ekki að gefa af sér fyrr en ári síðar. Sé ætlunin að setja niður nokkrar plöntur og láta þær fjölga sér er algengt að taki um 3 ár að koma sér upp myndarlegri ræktun.
Vorverkin í garðinum
Vorverkin
Þegar skammdeginu lýkur og hlýna fer í veðri fara garðáhugamenn að streyma út í garða sína og ganga í vorverkin. Hér á eftir er stiklað á stóru og farið yfir nokkur algeng vorverk sem undirbúa garðinn fyrir sumarið. Í Garðheimum er fjöldi fagmanna sem er tilbúinn að aðstoða og veita ráðgjöf á öllum sviðum garðyrkjunnar.
Trjáklippingar
Það er heppilegast að ganga í allar stórframkvæmdir á trjám snemma árs eða frá janúar fram í lok mars. Á þessu tímabili er gott að saga stórar greinar áður en tréð vaknar til lífsins. Birki og Hlynur eru meðal þeirra trjáa sem blæða nokkuð við vorklippingar, því er best að klippa þau á tímabilinu janúar til mars, áður en frost fer úr jörðu.
Limgerði
Gott er að klippa limgerði snemma á vorin áður en þau fara að laufgast, auðveldara er að gera sér grein fyrir lögun limgerðis á þessum tíma. Það fer best á því að klippa limgerði í svokallað A-form, þar sem neðsti hlutinn (næst jörðu) er sverastur að ummáli og efsta hlutann (næst sólu) minnstur að ummáli. Með því jafnast dreifing sólarljóss á plöntuna.
Trjáfellingar
Best er að fella tré á vorin, áður en þau laufgast. Mikilvægt er að leita til fagmanna áður en ráðist er í slíka framkæmd svo ekki hljótist tjón af. Eftir að tré hefur verið fellt, s.s. ösp er ráðlagt að setja Roundup í sárið (trjábotninn sem eftir verður.) Með því er plantan drepin niður í rót sem fyrirbyggir áframhaldandi rótarskot og að plantan verði til vansa í garðinum.
Rósaklippingar
Það er í lagi að klippa harðgerðari rósir snemma á vorin, s.s. Dornrós, Hansarós, Meyjarós, Hjónarós, Fjallarós og Þyrnirósir.
Betra er að bíða með viðkvæmari tegundir fram í maí eða þar til þær eru farnar að sýna lífsmark.
Gott er að fjarlægja myrkrasprota, þykkar greinar í miðju rósarinnar, en halda eftir fínni greinum, því á þær koma rósarblómin.Mosi
Oft er fyrsta vorverk garðeigenda að ráðast á grasflötina og þann mosa sem hefur myndast yfir veturinn. Mosi getur dafnað við mun lægra hitastig en grasið sjálft og því á hann auðvelt með að ná yfirhöndinni yfir köldu mánuðina.
Þegar frost er að fara úr jörðu er mosinn oft laus og hægt að fjarlægja hann með garðhrífu. Þegar búið er að fara yfir flötina með hrífu er gott að stinga aðeins í flötina með gaffli, til að loft, kalk og áburður eigi auðveldari leið niður í jarðveginn.
Þegar líður á vorið getur verið erfiðara að ná mosanum, þá er hægt að leigja sér þar til gerðan mosatætara. Hann gerir jafnframt litlar holur í flötina sem hefur sömu verkan og að stinga með gafflinum.
Að þessum aðgerðum loknum er gott að dreifa kalki á flötina. Við mælum með "Túrbó Kalki" frá Áburðarverksmiðunni.
Eftir viku er síðan kominn tími til að bera áburð á flötina, annað hvort tilbúinn áburð eins og Blákorn eða lífrænan áburð, t.d. þörungamjöl eða búfjáráburð. Gott er að gefa til skiptis lífrænan og tilbúinn áburð. Mikilvægt er dreifa vel úr áburðinum og fyrirbyggja að áburður eða kalk sitji saman í hrúgum á flötinni. Við það brennur flötin og ljótir rauðir og gulbrúnir flekkir myndast. Best er að bera á í þurru veðri.Í lok maí eða byrjun júní er síðan tilvalið að strá grasfræi yfir flötina til að þétta hana og bæta hraðar upp fyrir sárin sem mosinn skilur eftir sig.
Almennt um áburðagjöf í görðum
Það er margt svipað með áburðargjöf á grasflöt og öðrum hlutum garðsins. Gott er að gefa garðinum tilbúinn áburð og lífrænan búfjáráburð á víxl. Megin reglan er að gefa áburð einu sinni í mánuði í maí, júní og júlí.
Beðahreinsun
Lauf, mosi og greinar skýla plönunum yfir veturinn og því mikilvægt að leyfa því að liggja fram á vor. Gott er að huga að beðhreinsun þegar frost er að fara úr jörðu en hlífa þó viðkvæmari tegundum þar til næturfrost hættir.
Forræktun á grænmeti og kartöflum
Í Garðheimum er gott úrval af grænmetisfræjum og upplagt að huga að forræktun á grænmeti í byrjun apríl.
Kartöfluútsæði þarf að láta spíra áður en það er sett niður. Gott er að láta kartöflur spíra í birtu en ekki í miklum hita. Með því fást stuttar, þykkar og kröftugar spírur.
Moltugerð
Það hefur færst mjög í vöxt á síðustu árum að garðeigendur noti safnkassa til að safna lífrænum úrgangi og skapar þannig sinn eigin jarðveg sem gott er að blanda við moldina í garðinum.
Þeir sem ekki hafa safnkassa geta grafið holu fyrir úrganginn. Þá þarf að sáldra mold milli laga til að tryggja súrefnisflæði um holuna, slíkt flýtir fyrir rotnunarferlinu.Vorlaukar
Vorlauka, s.s. begóníur, dalíur, gladíólur og liljur, þarf oft að forrækta inni. Flestir vorlaukar blómstra síðsumars og því er forræktun nauðsynleg til að tryggja blómstur fyrir fyrstu haustfrost.
Vorlaukarnir koma í Garðheima í byrjun mars.Sáning sumarblóma
Skemmtilegt er að sá fyrir sínum eigin sumarblómum. Oft borgar sig að sá og forrækta inni. Algengt er að reikna með 4-8 vikum þar til hægt er að planta, alísu, morgunfrú og flauelsblómi, út á vaxtarstað. Aðrar plöntur þurfa lengri tíma, s.s. stjúpa, silfurkambur og petúnía. Aftan á fræpökkunum eru góðar upplýsingar sem styðjast má við um meðhöndlun hverrar tegundar.
Umpottun - kennslumyndband
Hér má sjá kennslumyndband hvernig best er að umpotta pottaplöntum.
Mosi í grasflötinni
Mosi í grasflöt
Mjög algengt er að mosi plági grasflatir hér á landi. Það sem helst virkar gegn mosanum eru birta og rétt næring, en mosi þolir illa sólarljós og þrífst ekki vel í sendnum eða kalkríkum jarðvegi. Því getur verið nauðsynlegt að slá mjög reglulega yfir sumarið til að hleypa birtunni niður að rótum, raka upp mosann og vera duglegur að bera kalk á flötina. Gott er að bera grasfræ í bletti sem geta myndast þegar mosinn er rakaður upp, sem og bera köfnunarefnisríkan áburð, s.s. graskorn, sem eykur vöxtinn. Þá má heldur ekki gleyma að vökva flötina, en ef hún þornar um of verður grasið gult og hart viðkomu og þar af leiðandi veikara sem auðveldar mosanum leið aftur upp. Einnig er hægt að fá mosaeyði til aðstoðar í baráttuna gegn mosanum. Til lengri tíma eru það umhirðan og þolinmæðin sem vinna best á mosanum.
Nokkur kartöfluyrki
Um íslenskar kartöflur
Íslendingar byrjuðu að rækta Kartöflur Solanum tuberosum fyrir c.a. 255 árum. Birni Halldórssyni prófasti í Sauðlauksdal við Patreksfjörð er oft eignaður heiðurinn af fyrstu kartöflurækt hér á landi. Það mun þó ekki vera með öllu rétt því sænski baróninn Frederich Wihelm Hastfer var aðeins á undan Birni og setti niður kartöflur á Bessastöðum vorið 1758. Björn pantaði kartöflur frá Danmörku sama ár og setti þær niður 1759.
Það tekur 4.-6.vikur fyrir kartöfluútsæði að spíra við 10-15°C. Kartöflur eru yfirleitt settar niður í byrjun maí.
Helstu yrkin
Gullauga
Gullauga en þær kartöflur eru hnöttóttar, stundum aflangar, nokkuð breytilegar að lögun, með gulhvítt hýði en gular að innan. Blómin ljósrauðfjólublá. Þetta eru bragðgóðar, þurrefnisríkar kartöflur. Þessi tegund er næm fyrir myglu og stöngulsýki og er í meðallagi snemmvaxin.
Rauðar íslenskar
Rauðar íslenskar eru hnöttóttar, ögn flatvaxnar með mörgum djúpum augum. Hýðislitur er rauður eða bleikrauður, hvítur eða fölgulur oftast með rauðum hring. Þær þurfa langan vaxtartíma og eru bragðgóðar og mjöllitlar. Þær eru næmar fyrir myglu.
Helga
Helga er yrki sem er upprunnið frá Unnarsholtskoti í Hrunamannahreppi, Árnessýslu. Þáverandi húsfreyja þar, Helga Gísladóttir taldi sig hafa fundið gras með nokkrum smá kartöflum í garði sínum, en þar höfðu verið Gullauga og Eyvindur. Hún fór að rækta þessar kartöflur sérstaklega og þá kom í ljós að þær voru stökkbreytt afbrigði af þessum tveimur áðurnefndu yrkjum. Nýju kartöflurnar fengu nafnið Helga. Þessar kartöflur eru hnöttóttar, stundum dálítið aflangar. Hýðislitur er rauðbleikur en augu eins og á Gullauga. Að innan eru þær gular. Þær eru heldur fljótvaxnari en Gullaugað og eru mjög þurrefnaríkar, mjög góðar matarkartöflur. Þeim er hætt við stöngulsýki.
Premier Kartöflur
Premier Kartöflur eru aflangar, dálítið flatar, hýðislitur er ljósgulur en að innan eru þær gular eða fölgular. Frekar stór, fljótvaxta og mjöllítil. Hún er mjög góð bökunarkartafla.
Kartöflukveðja
Magnús Jónasson
SkrúðgarðyrkjufræðingurÞegar flytja á stór tré
Flutningur stórra trjáa
Tré eru föst í jörðinni og þess eðlis að þau flytja sig ekki úr stað af sjálfsdáðum. Stundum kemur upp sú staða, fyrir einhverjar sakir, að tré henta ekki lengur á þeim stað sem þau standa. Breyta þarf skipulagi eða þá að tré sem einu sinni var lítill kvistur hefur vaxi og breyst í stór og mikið tré sem skyggir á sól og lokar fyrir útsýni. Við slíkar aðstæður er tvennt í boði. Fella tréð eða flytja það ef það er hægt.
Þegar ákvörðun um að flytja tré er tekin er einkum þrennt sem hafa þarf í huga;- að tréð sé það fallegt að það taki því að flytja það
- að tréð sé af tegund sem vert er að halda upp á
- að aldur þess sé ekki það hár að tréð drepist fyrir aldurssakir innan fárra ára.
Rótarskurður
Allra best er að hefja undirbúning fyrir flutningi trjáa ári fyrr en flutningurinn þeirra fer fram. Fyrra árið á að grafa holu og rótarskera hálfan hring umhverfis tréð. Stærð rótarhnaussins sem fylgir trénu fer eftir stærð þess. Þumalfingurreglan segir að margfalda eigi þvermál stofnsins með tíu og rótarstinga í þeirri fjarlægð frá stofninum. Hafa verður í huga að tré með stóran rótarhnaus eru mjög þung og taka verður tillit til þess þegar tré eru rótaskorinn. Ef um mjög stór tré er að ræða er óvinnandi vegur að flytja þau nema með öflugum vinnuvélum. Því er gott að að sýna fyrirhyggju og flytja tré áður en þau verða of stór.
Þegar búið er að grafa 40 til 50 sentímera djúpan hálfhring kringum tréð og klippa á ræturnar á að fylla holuna með lausum jarðvegi. Hafa skal rótarskurðinn sem allra hreinast og gæta þess að brjóta ekki rætur að óþörfu.
Undirbúa á jarðveginn á þeim stað sem tré á að standa í framtíðinni ári áður en tréð er flutt. Stinga skal upp jarðveginn og blanda hann með lífrænum jarðvegi. Ári seinna er tré rótarstungið hinum megin og hnausnum pakkað í striga eða jarðvegsdúk.Flutningur
Gæta verður þess að sem minnst af jarðvegi hrynji af rótunum meðan á flutningi stendur svo að ræturnar skaðist ekki að óþörfu. Einnig þarf að passa vel að rótarhnausinn þorni ekki í flutningi. Ef flytja á tréð langa leið í opinni kerru eða á palli er nauðsynlegt að pakka því í striga til að varna því að laufið vindþorni á leiðinni. Rætur þola ekki beina sól og því mikilvægt að hlífa hnausnum við beinu sólskini.
Gróðursetning
Til að auðvelda niðursetningu trésins á nýja staðnum er best að hafa holuna sem það fer í rúma. Það auðveldar alla vinnu og kemur í veg fyrir að rótum sé þvingað ofan í holuna. Jarðveginn kringum hnausinn verður líka lausari í sér eftir að tréð er komið niður og auðveldar því að skjóta rótum. Ekki má setja tré dýpra en það stóð áður, sumar tegundir þola það að vísu en aðrar alls ekki. Til að tryggja að tré standi af sér veður og vinda fyrst eftir gróðursetningu og vaggi ekki til í holunni verður að reka niður stoð við hliðina á því og binda tréð við hana með gúmmíi.
Eftir að búið er að koma trénu fyrir í holunni og þjappa jarðveginum gætilega að hnausnum á að vökva vel og gæta þess að hnausinn þorni ekki fyrstu vikurnar eftir gróðursetningu.Vor eða haust
Að jafnaðir er talið betra að flytja tré á vorin, þau ná þá að skjóta rótum á nýja staðnum yfir sumarið og festa sig fyrir veturinn. Í góðu árferði geta rætur trjáa vaxi frá því í apríl og fram í október og því ættu tré sem er flutt snemma að getað fest sig í jarðveginum fyrir næsta vaxtarskeið. Hvort sem tré eru flutt að vori eða hausti verður að gæta þess að staga þau vel niður svo þau falli ekki um koll.
Heimild: Árstíðirnar í garðinum.
Vilmundur Hansen
BreytaSumar
Moltugerð
Jora moltugerðarkassinn auðveldar þér moltugerðina
Sérlega öflugar og vandaðar tunnur, breyta úrgangi í mold á 8-12 vikum, við kjöraðstæður.
Snúningur er lykillinn
Blöndun er nauðsynleg til að safnkassar virki rétt, bæði til að blanda nýjum úrgangi við þann úrgang sem þegar er byrjaður að rotna og eins til að hraða ferlinu. Auk þess bætir blöndunin við nauðsynlegu lofti, því ferlið kallar á mikla súrefnisþörf. Snúningurinn er auðveldur enda Joracomposter sérhannaður í þessum tilgangi. Ónæg loftun getur valdið vondri lykt í moltugerðinni.
Hiti og afkastageta
Niðurbrot á lífrænum úrgangi í moltu framkallar hita í gegnum örverur. Mismunandi örverur starfa við mismunandi hitastig. Joracomposter er það vel einangraður að hitinn getur orðið allt að 75 gráður. Innbyggða einangrunin veldur því að það nær þessum hitamun, sem þýðir að örverurnar geta unnið sína vinnu. Slíkt er er ógerlegt í óeinangruðum safnkassa. Einangraður og snúanlegur safnkassi tryggir jafnari hita fyrir öflugra niðurbrot. Þetta er ástæðan fyrir hversu hratt moltan myndast. Hún verður til á 6-8 vikum. Hár hiti Joracomposter gerir hann tilvalinn fyrir eldhúsúrgang jafnt eldaðan sem óeldaðan s.s. fisk, kjöt og allan lífrænan úrgang. Í Joracompost eru 2 hólf sem gerir losun og framleiðslu á moltunni mun auðveldari.
Prófað og sannreynt
Joracomposter safnkassinn hefur verið prófaður og metinn í verkefni sem 466 heimili tóku þátt í. Niðurstöðurnar hafa verið fullnægjandi eins og sýnt er fram á í skýrslu sænsku umhverfisstofnunarinnar (Report no. 4229 by the Swedish Authority for Environmet Conservation).
Einangraður og hitamyndandi safnkassi með snúningi, fyrir þægileg og einföld not allt árið um kring. Njóttuþessaðsjáeldhúsúrgangbreytastí næringarmiklamoltu. Moltunamánotasemáburð á grasflatir, í blómabeð og potta. Frá eplahýði til fallegra grasflata – taktu þátt í moltugerðar byltingunni!
Tæknilegar upplýsingar
JK125
Þyngd u.þ.b. 29 kg Rúmmál u.þ.b. 125 l ítrar Afköst 10 til 15 lítrar á viku Fyrir lítil heimili 1-4 persónur Afköst 79,000kr JK270
Þyngd u.þ.b. 38 kg Rúmmál u.þ.b. 270 l ítrar Afköst 25 til 30 lítrar á viku Fyrir stærri heimili Fyrir 4 eða fleiri Verð 99,000kr JK 400 Þyngd
u.þ.b. 68 kg Rúmmál u.þ.b. 400 l ítrar Afköst 50 til 80 lítrar á viku Fyrir fyrirtæki Veitingarstaði, skóla o.s.frv. Verð 199,900kr Hér er hægt að nálgast pdf skjal af þessu upplýsingum, ásamt myndum.
Safnhaugar - moltugerð
Nokkur góð ráð um safnhaugsgerð
- Blandið grasi, laufi, barri, mosa, visnum blómum, trjágreinum og fleiru saman við eldhúsúrgang. Ef notaður er lokaður kassi má auk þess setja fisk- og kjötafganga saman við.
- Tætið og malið úrganginn eins mikið niður og kostur er, því fínni sem hann er þeim mun hraðar brotnar hann niður. Gott er þó að innan um sé grófara efni, því að þá loftar betur í gegnum hauginn.
- Hrærið upp í haugnum með reglulegu millibili. Best er að nota til þess sérhannaðan loftunarstaf. Sumir loftunarstafir eru auk þess þannig útbúnir að þeir breyta um lit eftir hita. Sé notaður þannig stafur er líka hægt að fylgjast með því að hitinn í haugnum sé nægur til að að niðurbrotið gangi eðlilega fyrir sig.
- Fylgist með því að rakinn í haugnum sé nægur. Niðurbrotið stöðvast ef of þurrt verður í haugnum. Vökvið eftir þörfum og blandið safnhaugshvata saman við vökvunarvatnið.
- Ferskt gras má ekki fara yfir 30% af rúmmáli haugsins
- Ef vond lykt er af safnhaugnum getur það stafað af því að í hann hafi verið settur mjög niturríkur eða of blautur úrgangur. Þurrkið hauginn upp með því að blanda í hann heyi, sinu, þurru laufi eða sagi.
Úrgangur úr garðinum
- Gras, mosi (þó ekki um of)
- Lauf og barr af trjágróðri
- Greinar og börkur af tjágróðri (stærri greinar þarf að kurla)
- Visin blóm og blöð af jurtum
- Illgresi (þó ekki húsapuntur, njóli, skriðsóley og hóffífill)
- Afskurður af rótmeti
- Grænmeti og ávextir
- Aska úr grillinu
- Þurrt hey, sina
Úrgangur úr eldhúsinu
- Blöð af salati og káli
- Rótmeti og blöð af því
- Hýði af ávöxtum, kartöflum o.fl.
- Brauðafgangar
- Mulin eggjaskurn
- Telauf og tepokar
- Eldhúspappír (tættur)
- Einnig má setja fisk- og kjötafganga í safnhauginn ef hann er lokaður og reglur sveitafélagsins leyfa það
Gangi þér vel !
Almenn áburðargjöf
Almennt er mælt með að bera áburð þrisvar yfir sumarið, frá maí til júlí. Áburðaverksmiðjan býður uppá tilbúna áburði sem henta við flest tilfelli og eru auðveldir og þægilegir í notkun.
- Á grasflöt er talið gott að byrja á að bera Graskorn til að koma sprettunni af stað, en bera svo Blákorn í næstu tvö skiptin. Ef mikill mosi er í grasflötinni er hins vegar ráðlagt að bera Kalk og Blákorn í fyrstu gjöf og svo Graskorn í næstu gjöf. Einnig er þörungamjöl gott fyrir grasflötina.
- Í trjábeð er gott að bera Blákorn ef um blómstrandi tré eða runna er að ræða, en annars Trjákorn.
- Í kartöflugarða er yfirleitt mælt með Blákorni í bland við þrífosfat til að auka undirvöxt.
- Í aðra grænmetisgarða þarf kalkmeiri áburð og því ágætt að bera á Blákorn og þörungamjöl.
- Í sumarbústaðarlönd þar sem um næringarsnauðan jarðveg er að ræða og meirihluti plantna eru grænar er mælt með Trjákorni og Blákorni til skiptis.
Áburðargjöf - virkni næringarefna
Viðeigandi næring skiptir sköpun í því hvernig plönturnar í garðinum dafna. Því er mjög mikilvægt að huga vel að áburðargjöf og fylgjast með því hvort garðurinn sé að líða einhvern skort. Einnig ber að hafa í huga að gefa hæfilegt magn áburðar, en of mikill áburður getur haft skaðleg áhrif á gróðurinn og koma þá fram svipuð einkenni og þegar um skort er að ræða.
Megin næringarefni plantna
Til að plöntur þroskist og vaxi eðlilega þurfa þær að fá nokkur megin næringarefni, s.s. köfnunarefni, fosfór, kalí, magnesíum og brennistein, en einnig eru s.k. snefilefni mikilvæg lífsstarfseminni. Blanda af þessum efnum er í flestum tilbúnum áburðum, en er samsetningin nokkuð mismunandi. Þá er kalk mjög mikilvægt fyrir jarðvegsbygginguna, en það vinnur gegn súrnun jarðvegs, losar næringarefni og bætir jarðveginn almennt.
Virkni næringarefna og einkenni skorts
Næringarefnin virka á mismunandi vaxtaratriði plantna. Oftast er hægt að koma auga á næringarefnaskort með því að skoða lit plantanna. Köfnunarefni hafa aðallega áhrif á blaðvöxt plantna og skerpa grænan lit fleirra. Sé um köfnunarefnisskort að ræða verður litur blaðanna ljós fölgrænn. Fosfór styrkir rótarkerfið og eykur undirvöxt plantna. Oft verða plöntur blágrænar eða jafnvel hálf fjólubláar á lit flegar um fosfór skort er að ræða. Kalí sér um að jafna salt og sýrustig plantna. Plöntur sem skortir kalí verða gulgrænar eða grágrænar á lit.
Kartöflur þurfa frekar sýruríkan jarðveg og ber því að forðast að bera kalk á kartöflugarða, sem og rækta kartöflur í landi sem hefur verið kalkað sl 2-4 ár. Ef jarðvegurinn ef of sýruríkur getur komið kláði í kartöflurnar sem sýnir sig í óhrjálegum flekkjum á kartöflunum. Til að vinna til móts við kláða ber að blanda brennisteini saman við jarveginn áður en kartöflurnar eru settar niður, á 2-3 ára fresti.
Ef litur blaða á matjurtum er ljós getur verið um snefilefnaskort að ræða. Þarf þá að gefa sérstaka snefi lefnablöndu, Sporamix, á 2 til 3 ára fresti. Þegar blómstrun lætur á sér standa, getur verið gott að bera kalíum og þrífosfat til að hvetja plöntuna áfram.
Sumarverkin í garðinum
Sumarverkin í garðinum
Grasflötina þarf að slá reglulega.
Kantarnir eru ekki alveg eins fljót afgreiddir. En það er ekkert sem segir að þeir þurfi alltaf að vera stífklipptir og skornir. Það nægjir að snyrta þá einu sinni til tvisvar yfir sumarið.
Fjölærar plöntur
Hafi þær náð þeirri hæð að þær þurfi á stuðningi að halda til að brotna ekki í næsta roki eða leggjast út af, er vorið góður tími til að huga að því. Það eru til ýmsar gerðir af plöntustoðum og kannski engin ein betri en önnur. Ég hef þó mest notað bambusprik og bast til að binda þær plöntur upp sem þurfa á því að halda og hefur það reynst ágætlega. Sem betur fer þarf þó ekki að standa í því að binda allar fjölærar plöntur upp, sumar standa keikar alveg hjálparlaust og lágvaxnar plöntur þurfa að sjálfsögðu engan stuðning.
Það er líka gott að klippa burt blómstöngla þegar blómgun er lokið nema ætlunin sé að safna fræi. Þá er jafnvel nóg að skilja bara nokkra stöngla eftir og klippa restina burt. Þetta er sérstaklega mikilvægt með tegundir sem hafa mikla tilhneigingu til að sá sér, en almennt séð verða plönturnar líka snyrtilegri ef blómstönglarnir eru klipptir burt. Þó eru til plöntur sem eru fallegar eftir að blómgun líkur og ástæða til að leyfa þeim að halda sér. Þetta á t.d. við um kasmírsalvíu.
Þegar ekki er hægt að stóla á rigninguna til að vökva garðinn þarf að draga fram garðslönguna og vökva. Það getur jafnvel þurft að vökva þó það rigni því oft dugir lítil rigning varla til að rétt væta í yfirborði moldarinnar. Hvort notaðir eru úðarar eða handvökvað er smekksatriði.
Svo er það illgresið. Bölvað illgresið myndu margir segja. Það eru ýmsar leiðir færar í baráttunni við það. Það er hægt að hylja beð með dagblöðum og kurli, möl, þekjuplöntum o.s.frv. Það er hægt að eitra fyrir því. Flestum nægir að reyta það burt. Mestu skiptir að fjarlægja það áður en það þroskar fræ, þá nær það aldrei að verða vandamál.
Þessi vel þekktu sumarverk eru kannski ekki í uppáhaldi hjá öllum, en það er undir hverjum og einum komið hversu vel snyrtur garðurinn er og því þurfa þau ekki að vera nein kvöð. Svo er bara fátt dásamlegra en að gleyma sér i garðinum á fögru sumarkvöldi. Það endurnærir sálina.
Rannveig Guðleifsdóttir
Gróðursetning trjáplantna
Gróðursetning trjáplantna
Fyrir gróðursetningu trjáplantna er nauðsynlegt að stinga upp beð eða holu niður á 40 til 80 sentímetra dýpi allt eftir því hvort um limgerðisplöntur er að ræða eða stærri tré. Hæfileg beðdýpi fyrir limgerðisplöntur er 40 til 60 sentímetrar og 60 til 80 sentímetrar fyrir stærri tré. Hæfilegt breidd beðsins er hins vegar 80 til 100 sentímetrar. Helst verður að koma trjáplöntum niður sem allra fyrst, séu þær ekki í mold.
Hæfilegt bil milli trjáplantna
Hæfilegt bil milli limgerðisplantna er þannig að tvær til þrjár plöntur séu á lengdarmeter. Bil milli stofntrjáa fer aftur á móti eftir því hvað trén verða há og fyrirferðamikil og getur verið frá þremur til sex metrum. Aldrei má gróðursetja tré dýpra en þau stóðu áður hvort sem það var í potti eða beði. Meðan á gróðursetningu stendur verður að gæta þess að plönturnar verði fyrir sem minnstu hnjaski og að moldin haldist sem mest á rótunum. Greiða skal vel úr rótunum þegar plönturnar eru settar niður og gæta þess að trén standi lóðréttar í holunni. Síðan skal moka jarðveginum að og þjappa honum varlega að rótunum.
Séu tré orðin yfir einn og hálfur metri á hæð er nauðsynlegt að setja staur niður með þeim sem stuðning fyrstu árin á meðan þau eru að róta sig og koma sér fyrir. Eftir að plöntunni hefur verið komið fyrir á sinn stað skal vökva vel og gæta þess næstu dag að ræturnar þorni ekki.
Grasflötin - undirbúningur fyrir þökulagningu
Miklu máli skiptir að jafna vel út jarðvegin þannig að grasflötin sé eins flöt og hægt er. Gott er að byrja á því að hreinsa moldina sem fyrir er, losa út stóra steina eða aðra óæskilega aðskotahluti og leysa úr stórum moldarhnullungum. Þá getur verið ráðlagt að kaupa vandaða mold í efsta lagið, sér í lagi ef moldin sem til er til staðar er ekki mjög næringarrík og létt í sér. Því næst er gott að blanda við hana sandi, kalki og góðum blönduðum áburði, svosem blákorni eða lífrænum áburði. Þannig er búið að gefa grasflötinni góða undirstöðu og næringu sem ætti að auðvelda alla umhirðu seinna meir.
Mosi í grasflötinni
Mosi í grasflöt
Mjög algengt er að mosi plági grasflatir hér á landi. Það sem helst virkar gegn mosanum eru birta og rétt næring, en mosi þolir illa sólarljós og þrífst ekki vel í sendnum eða kalkríkum jarðvegi. Því getur verið nauðsynlegt að slá mjög reglulega yfir sumarið til að hleypa birtunni niður að rótum, raka upp mosann og vera duglegur að bera kalk á flötina. Gott er að bera grasfræ í bletti sem geta myndast þegar mosinn er rakaður upp, sem og bera köfnunarefnisríkan áburð, s.s. graskorn, sem eykur vöxtinn. Þá má heldur ekki gleyma að vökva flötina, en ef hún þornar um of verður grasið gult og hart viðkomu og þar af leiðandi veikara sem auðveldar mosanum leið aftur upp. Einnig er hægt að fá mosaeyði til aðstoðar í baráttuna gegn mosanum. Til lengri tíma eru það umhirðan og þolinmæðin sem vinna best á mosanum.
Ræktun ávaxtatrjáa
Epl-, plómu-, peru- og kirsuberjatré
Skjól og staðsetning
Í upphafi er mjög mikilvægt að huga að skjóli í garðinum. Ávaxtatré eiga ekki möguleika á að mynda aldin ef þau eru í stöðugum barningi við vindinn. Tré, limgerði og skjólveggir skapa umhverfi þar sem aldintré þrífast. Í skjólinu skapast staðbundið veðurfar sem er oft nokkrum gráðum heitara en mælingar Veðurstofunnar segja til um. Þessi viðbótarhiti er mikilvægur þroska og vexti epla-, peru-, plómu og kirsuberjatrjáa. Það er því lykilatriði að velja trénu góðan stað, bæði bjartan og heitan.
Lífrænar varnir - ráð gegn ýmsum sjúkdómum og meindýrum.
Lífrænar varnir
Gott ráð gegn meindýrum og sjúkdómum er að planta ákveðnum plöntum á milli. Mörg meindýr treysta á þefskynið og lyktsterkar plöntur eins og hvítlaukur og mynta villa um fyrir þeim. Þá er einnnig hægt að velja plöntur sem draga til sín vissa skaðvalda eins og t.d. Skjaldfléttu sem dregur að sér blaðlýs og svo flauelsblóm sem dregur að sveifflugur sem nærast á blaðlúsum.
Grænsápa og brennisteinsduft
Grænsápa og brennisteinsduft er efni sem innihalda pýretín. Pýretín er efni sem finnst í náttúrunni og er hættulaust í notkun. En til þess að efnin nýtist þurfa þau að snerta skaðvaldinn og oft þarf að endurtaka meðferð nokkrum sinnum.
Gildrur
Gildrur má nota til að veiða meindýr eins og snigla, svo sem bjórdósir. Einnig er gott ráð að setja fjalir eða tóma greipaldinhelminga milli plantnanna, sniglarnir skríða undir á daginn og þá er auðvelt að taka þá upp og fjarlæga. Auk þess má búa til seyði úr sniglum og vatni, og vökva því yfir plönturnar.
Gulir límborðar
Gulir límborðar og spjöld eru góð í gróðurhúsum, Lús og hvítfluga laðast að gula litnum og festast í líminu.
Matarsódi
Matarsódi leystur upp í vatn nýtist sem vörn gegn sveppagróðri. Best er að úða með daufri blöndu á moldina um leið og sáð er.
Fljótandi þangáburður
Fljótandi þangáburður getur bæði verið styrkjandi fyrir plöntur og hægt að nota sem vörn gegn sveppum. Úða má með blöndu gegn spunamaur og blaðlús.
Jurtaseyði
Jurtaseyði úr hinum ýmsu plöntum hafa einnig ýmis forvarnargildi svo sem klóelfting eða vallhumall gegn blaðsveppi. Brenninetluseyði (einnig er til brenninetluduft) nýtist gegn kálflugu. Seyði úr rababarablöðum, regnfang og stórnetlu vinnur á skordýraplágum og koma jafnvel í veg fyrir þær.
Forvarnir
Veljið hraustar plöntur, þær eru líklegri til að þola ágang sjúkdóma og meindýra.
Veljið staðsetningu eftir þörfum plantnanna. Mikilvægt er að velja saman í beð plöntur með líkar þarfir varðandi vökvun og áburðargjöf.
Skiptiræktun
Skiptiræktun minnkar líkurnar á að sjúkdómar safnist fyrir í jarðveginum. Hún er fólgin í að færa einærar plöntur á milli staða árlega. Þannig nýtast einnig þau mismunadi næringarefni sem eru í jarðveginum. Þetta á við um matjurtir, sumarblóm, lauk- og hnúðjurtir.
Jarðarberjaræktun
Jarðarberjaræktun
Jarðarber hafa verið ræktuð með góðum árangri á Íslandi í áratugi, en jarðarber eru mjög einföld í ræktun og nægjusöm og því á allra færi að. Jarðarber er hægt að rækta á ýmsa vegu s.s. í pottum, kerjum, hengikörfum, gróðurreitum, inni í gróðurhúsi eða úti í beði.Það sem mestu skiptir er að þau séu á sæmilega skjólgóðum stað og fái góða sól og vökvun. Þá eru jarðaberjaplöntur sérstaklega viðkvæmar fyrir því að þorna fyrstu vikurnar eftir að þær eru settar niður og svo aftur þegar berin eru að myndast. Athuga þarf að passa sérlega vel uppá vökvunina séu plönturnar hafðar í kerjum eða grunnum jarðvegi.
Algengt er að jarðarberjaplöntur byrji að gefa af sér um miðjan júlí, en því hlýrra sem loftið er, því fyrr koma berin. Þar af leiðandi er nokkuð vinsælt að reyna að flýta fyrir uppskerunni með því að breiða t.d. akrýldúk yfir. Hann heldur hita að plöntunum en hleypir samt vatninu í gegn. Hann hjálpar einnig til við að forða berjunum frá ágangi fugla. Þó getur verið gott að lyfta dúknum yfir hlýjasta hluta dagsins meðan á blómgun stendur til að leyfa flugunum að vinna sitt verk.
Svart plast, jarðvegsdúkur eða jafnvel trjákurl geta líka verið gagnleg hjálpartól, sérstaklega þegar ræktað er í skipulögðum röðum. Það gegnir því hlutverki að halda hita að rótum, raka í jarðvegi og sniglunum frá og er þá dúkur sniðinn (eða kurli dreift) í kringum hverja plöntu fyrir sig.
Jarðarberjaplöntur geta fjölgað sér mjög hratt. Það gera þær með því að skjóta renglum út frá sér ofanjarðar og myndast nýjar plöntur við enda þeirra. Algengt er að þetta gerist tvisvar á sumri. Plönturnar skjóta svo rótum þar sem þær lenda. Því þarf að fjarlægja renglurnar vilji maður ekki að plönturnar dreifi sér út um allt. Hægt að stýra fjölguninni með því að klippa plönturnar af renglunum og færa á góðan stað. Bestu plönturnar eru yfirleitt taldar vera þær sem vaxa af stystu renglunum. Þegar plönturnar eru orðnar 4-5 ára fara jarðaberin yfirleitt að minnka. Er þá tímabært að fjarlægja þær plöntur og leyfa nýjum að taka við.
Jarðarber gera ekki miklar kröfur til jarðvegs, en kjósa helst súran jarðveg (þola illa kalk). Gott er að blanda smá lífrænum áburði við moldina áður en plönturnar eru settar niður. Þó þarf að varast að gefa ekki of mikið, sérstaklega af köfnunarefni, þannig að plönturnar eyði ekki allri orkunni í blaðvöxt. Þá getur verið gott að gefa kalíríkan áburð þegar nálgast blómgun, en það ætti að hjálpa plöntunni að einbeita sér að berjamynduninni.
Plöntur sem settar eru niður að vori byrja yfirleitt ekki að gefa af sér fyrr en ári síðar. Sé ætlunin að setja niður nokkrar plöntur og láta þær fjölga sér er algengt að taki um 3 ár að koma sér upp myndarlegri ræktun.
Sumargræðlingar - kennslumyndband
Hér má sjá kennslumyndband hvernig sumargræðlingar útbúnir.
Sumarblóm - kynningarmyndband
Hér má sjá kynninarmyndband á sumarblómum með Vilmundi Hansen
Matjurtir - myndband
Hér má sjá áhugavert myndband um matjurtir sem hægt er að rækta.
Ræktun kryddjurta
Kryddjurtir
Fátt er skemmtilegra en líflegar kryddjurtir í eldhúsglugganum sem gefa góðan ilm í húsið og einstakt bragð í matargerðina. Kryddjurtir má rækta allt árið um kring innanhúss, en flestir hefja ræktun í febrúar/mars þegar sól tekur að hækka á lofti. Góðar upplýsingar um sáningartíma og aðferðir er yfirleitt að finna aftan á fræpakkningum.
Sáning og spírun
Gott er að nota sáðbakka og sáðmold eða sáðmoldarpillur og færa síðan spírurnar yfir í potta með venjulegri pottamold. Hægt er að sá beint í endanlega potta og nota venjulega pottamold en þá er mælt með þunnu lagi af sáðmold ofaná, sérílagi fyrir stærri fræ. Gott er að setja dagblaðsörk yfir pottinn eða sáðbakkann til að viðhalda raka og hita.
Fjöldi fræja
Fjöldi fræja fer eftir stærð fræja og stærð potta. Þumalputtaregla fyrir 12 cm pott er að nota 3-5 fræ í hvern pott (t.d. kóriander sem hefur stór fræ) en ef fræin eru mjög lítil þá 10-15 fræ í hvern pott (timian, oregano ofl. lítil fræ). Fræ sem eru mjög lítil er best að láta liggja ofaná moldinni.
Umpottun
Þegar spírur taka að myndast er dagblaðsörkin tekin af og plönturnar settar í endanleg ílát, ef við á. Dreifið úr spírunum og þjappið moldinni varlega að.
Staðsetning
Mælt er með að velja fremur sólríkan stað t.d. gluggasyllu. Birta við ræktunina er mikilvæg og kryddjurtir þurfa sólríkan stað. Varast skal þó beina sól meðan spírur eru litlar því þær geta brunnið. Örfáar tegundir s.s. mynta og karsi þrífast í norðurglugga.
Vökvun og áburðargjöf
Vökvun er mikilvæg sérílagi á spírunartímabilinu. Magnið getur farið eftir raka í loftinu, sólarstundum ofl og breytist þ.a.l. eftir árstíðum. Gott er að kanna reglulega rakastigið í moldinni t.d. með því að stinga fingri aðeins ofaní moldina. Betra er að vökva vel og sjaldnar en oft og lítið en á sólríkum dögum þarf að vökva oftar. Áburðargjöf er nauðsynleg þegar plantan er í fullum vexti, og er t.d. þörungaáburður í vöxvaformi góður kostur.
Hitastig
Venjulegur stofuhiti er ákjósanlegur fyrir nánast allar kryddjurtir. Varist of mikinn hita þegar spírurnar eru litlar því þá geta stilkarnir orðið þunnir og ræfilslegir. Vandamál með hitastig innanhúss skapast einkum á veturna nálægt miðstöðvarofnum sem eru hátt stilltir. Ef miðstöðvarofn er undir kryddhillunni er mælt með að botninn á kryddpottunum liggi ekki beint í bleytu. Þá má setja bakka með leirkúlum eða vikri undir pottana.
Varnir innanhúss
Ef vart verður við lús eða hvítflugu má nota skordýrasápu (t.d. frá Safer´s). Hvítflugan dregst að skærum hlutum svo flugnaspjöld í skærum litum geta komið að góðum notum. Einnig er ýmiss konar laukur tilvalinn til að fæla meindýr frá. Hægt er að skera laukinn niður og stinga honum innan um kryddplönturnar eða rækta t.d. graslauk í potti innanum hitt kryddið.
Uppskera
Athuga þarf að ganga ekki of nærri plöntunni þ.e. ekki taka of mikið magn í einu en einnig er gott að hvíla hana á milli t.d. með því að hafa sömu tegundina í tveimur pottum og hvíla þær til skiptis. Mælt er með að klippa framanaf greinum til að viðhalda runnavexti en með örfáar tegundir (t.d. steinselju, graslauk) er betra taka elstu blöðin fyrst.
Plöntur fluttar inn að hausti
Síðsumars er hægt að flytja plönturnar aftur inn (lok ágúst áður en hætta er á næturfrosti). Ef plönturnar hafa verið í beði og eru orðnar stórar er hægt að skipta þeim upp í nokkra potta en ekki er gott troða rótum í of litla potta. Á þennan hátt er hægt er að njóta kryddjurtanna frameftir vetri.
Litríkir fjölæringar
Litríkir fjölæringar
Þegar við veljum plöntur í garðinn er það oft blómgunin sem ræður valinu. Blómlitur, lögun, ilmur og blómgunartími eru þættir sem vega þar þungt. Oft spáum við lítið í hvernig laufið er þó blaðfagrar plöntur séu til mikillar prýði allt sumarið, ekki aðeins þegar þær standa í blóma. Sumar plöntur eru jafnvel eingöngu ræktaðar vegna laufskrúðsins.
Fjölbreytileiki í gerð laufblaða
Það er ekki síður fjölbreytileiki í gerð laufblaða en blóma. Laufblöð geta verið gljáandi eða mött, hvítloðin, slétt eða krumpuð, fíngerð eða grófgerð. Litaúrvalið einskorðast ekki bara við fagurgrænt. Litaskalinn er frá gulgrænu yfir í blágrænt og þar að auki getur lauf verið grátt, í ýmsum rauðum litbrigðum, fjólublátt, jafnvel næstum svart. Og það þarf ekki endilega að vera einlitt, það getur verið mynstrað, með hvítum, gulum eða rauðum rákum eða dröfnum. Fjölbreytileikinn er ótrúlega mikill og virkilega gaman að leika sér með að raða saman mismunandi laufformum og litum.
Fjölærar tegundir með litfagurt lauf
- Blágrænt: Ýmsar brúskur t.d. blábrúska, glitlauf 'Blue Haze', blárúgur, álfamunnur, ýmsar nellikutegundir t.d. fjaðradrottning.
- Rauðbrúnt – purpurarautt: Dvergavör 'Atropurpurea', bronslauf, sætumjólk 'Chamaeleon', ástarlogi 'Molten Lava'.
- Hvítmynstrað: Ýmsar brúskutegundir t.d. 'Night Before Christmas', forlagabrúska 'Albopicta', dílatvítönn, gulltvítönn 'Herman's Pride', hnúðhafri 'Variegatum', garðskriðnablóm 'Variegata', nýrnajurt
- Rauðmynstrað: Alpamítur
- Grátt: Rottueyra
- Gulgrænt: Forlagabrúska 'Gold Standard', háliðagras 'Aureovariegata'.
Rannveig Guðleifsdóttir
Júníblóm
Júní er hálfnaður og loksins er hitastigið farið að stíga upp á við og minna á sumar. Það er mesta furða hvað gróðurinn hefur lítið látið þennan kulda á sig fá og júníblómin blómstra nú hvert af öðru. En hvaða plöntur eru það helst sem skarta sínu blómskrúði á þessum tíma?
Júní er tími vatnsbera og goðalykla.Vatnsberar eru af sóleyjaætt og hafa líka verið nefndir sporasóleyjar. Þeir hafa það óorð á sér að vera fulliðnir við að dreifa sér um allt og því ekki velkomnir í öllum görðum. Þó eru til vatnsberategundir sem haga sér skikkanlega og leggja ekki garðinn undir afkomendur sína. Þeir fyrstu til að blómstra eru blævatnsberi og stjörnuvatnsberi. Blævatnsberinn er lágvaxin tegund, varla meira en 30 cm á hæð með tvílitum bláum og hvítum blómum. Til eru sortir með hvítum og bleikum blómum líka, sumar enn smávaxnari en aðaltegundin. Stjörnuvatnsberinn er meðalhár með risastórum blómum á mælikvarða vatnsbera sem eru annað hvort tvílit, hvít og blá eða einlit blá. Sá einliti er líka þekktur undir nafninu vorvatnsberi. Báðar þessar tegundir sá sér lítið og hef ég aldrei fundið sjálfsáða stjörnuvatnsberaplöntu í garðinum mínum. Sem er eiginlega synd því hann er svo dásamlega fallegur. Þegar líða tekur á seinni hluta mánaðarins taka svo garðavatnsberarnir við með sínum undursamlega fallegu og litríku blómum. Ég á ljúfar æskuminningar af sporasóleyjunum í garðinum hans afa sem mér fannst að hlytu að vera þau dásamlegustu blóm sem fyrirfinndust á jörðinni. Og þeir eru enn í miklu uppáhaldi hjá mér. Þeir eru kannski ekki alveg eins stilltir og fyrrnefndu tegundirnar; ég hef fengið nokkrar dásamlega fallegar, sjálfsáðar plöntur af þeim, en þeir eru ekkert að leggja garðinn undir sig. Skógarvatnsberinn sér um það.
Goðalyklar er önnur ættkvísl sem er mjög áberandi um þetta leiti. Þetta eru lágvaxnar plöntur af maríulykilsætt sem flestar eiga heimkynni sín í Norður-Ameríku. Þær eru allar með bleikum eða hvítum blómum, harðgerðar og dásamlega fallegar. Ég er með fimm tegundir í garðinum mínum sem eru allar mjög keimlíkar en þó eru tvær sem skera sig aðeins úr. Hjartagoðalykillinn er sá eini sem blómstrar hvítum blómum, sem eru mun minni en á hinum tegundunum. Laufið er líka áberandi tennt en hinar tegundirnar eru allar með heilrenndum blöðum. Brekkugoðalykill ber þó af þeim öllum að mínu mati. Mjög gróskumikill með fallega ljósbleikum blómum.
Vorblómstrandi lyklarnir eru nú búnir en aðrir taka við. Nú eru það kínalykilsdeildin og maríulykilsdeild sem eru í aðalhlutverkum. Í kínalykilsdeildinni eru það kínalykill, klukkulykill og fellalykill sem eru byrjaðir að blómstra og harnarlykillinn í maríulykilsdeild. Allt saman úrvalsgóðar og harðgerðar garðplöntur sem þarf ekkert að hafa fyrir.
Páskaliljurnar eru flestar að fölna og túlipanarnir hafa tekið við af þeim. Mörgum finnast páskaliljurnar heldur ræfilslegar þegar blómgun er lokið og því er gott ráð að klippa burtu blómstönglana eftir blómgun. Þá fer heldur ekki óþarfa orka í að þroska fræ og laukarnir safna meiri forða fyrir blómgun næsta vors. Það sama á við um túlipanana þegar þeir hafa lokið blómgun sinni. Það er þó mikilvægt að klippa laufið ekki burt fyrr en það fer að fölna því annars ná laukarnir ekki að safna forða fyrir næsta vor.
Aðrar tegundir sem eru einkennandi fyrir júnímánuð eru silfursóley, gullhnappar, ýmsar deplur eins og t.d. kósakkadeplan, jakobsstigar, blásól og í steinhæðinni eru fjallablöðkurnar að byrja að opna sín ævintýralega fallegu blóm ásamt ýmsum lágvöxnum bláklukkum.
Rannveig Guðleifsdóttir
GarðaflóraJúlíblóm
Blómstra í júlí
Á meðal þeirra blóma sem blómstra í júlí eru:
- Íris, dæmi um íristegundir sem blómstra í júlí eru rússaíris, tjarnaríris, engjaíris og bretaíris.
- Blágresisættkvíslin er risastór og inniheldur mikinn fjölda úrvals góðra garðplantna. Á meðal þeirra sem blómstra um þetta leiti eru garðablágresi, roðablágresi, liðablágresi, skrautblágresi, armeníublágresi, mýrablágresi og í steinhæðinni; dalmatíublágresi, blóðgresi, grágresi og tíbetblágresi.
- Drottningablóm (nellika). Nellikurnar, sem eru í aðalhlutverki í steinhæðinni núna. Fjaðradrottning og dvergadrottning eru þær algengustu, báðar til í fjölda mismunandi litbrigða frá hvítu og bleiku yfir í rautt. Keisaradrottning er önnur virkilega falleg tegund. Murur eru líka áberandi í júlí. Í byrjun júlí skartar jarðaberjamuran sínum eldrauðu blómum og þegar líða tekur á mánuðinn taka aðrar við eins og silkimura, blendingsmura og blóðmura. Aðrar fjölærar plöntur sem blómstra í júlí eru t.d. skrautlúpínur, tyrkjasól, draumsól, fingurbjargarblóm, kínahnappur og friggjarlykill.
Rósir
Í júlí fara fyrstu rósirnar líka að blómstra. Þyrnirósirnar og aðrar villirósir eins og t.d. fjallarósin eru fyrstar og fljótlega bætast fyrstu ígulrósirnar við. 'Wasagaming' og 'Agnes' eru yfirleitt þær fyrstu til að byrja að blómstra. Á meðal annarra rósa í blóma í júlí eru 'Louise Bugnet', Maigold', 'Pike‘s Peak' (Hringbrautarrósin)‚ gullrós 'Bicolor' og Dornrós.
Blómstrandi runnar
Af blómstrandi runnum eru sýrenurnar og ýmsir hvítblóma kvistir eins og t.d. birkikvistur og stórkvistur sennilega mest áberandi í júlí. Aðrir fallegir runnar í blóma núna eru stjörnutoppur og brárunni ‚Siska‘. Svo styttist í að ljúfur kúlutyggjósilmur snækórónunnar leggist yfir garðinn.
Rannveig Guðleifsdóttir
Þyrnirósir
Þyrnirósir
Þyrnirósir vaxa best í frekar sendnum og rýrum jarðvegi. Fái þær of mikinn áburð setja þær alla orku í blaðvöxt og blómgun verður lítil eða engin. Þyrnirósin er með hvítum, einföldum blómum. Hún vex villt á örfáum stöðum á Íslandi en er ekki mikið til skrauts og blómstrar sjaldan. Þær plöntur sem vaxa villtar eru alfriðaðar.
Þyrnirósablendingar
Þyrnirósablendingar komu fyrst fram um aldamótin 1800 og voru mjög vinsælir á 19. öld. Þegar síblómstrandi rósayrki komu fram á sjónarsviðið döluðu vinsældir þyrnirósanna og mörg yrki sem voru í ræktun hafa glatast. Þær eiga samt fullt erindi í íslenska garða þar sem þær eru afar harðgerðar og blómstra á undan flestum öðrum rósum. Blómin geta verið einföld eða fyllt, oftast hvít eða bleik, en það eru líka til nokkur yrki með gulum og rauðbleikum blómum.
Nokkur góð yrki sem óhætt er að mæla með
- 'Totenvik' með hvítum, hálffylltum blómum.
- 'Katrín Viðar' með óvenju stórum, hvítum, einföldum blómum sem eru með fölbleikri slikju þegar blómin eru að springa út.
- 'Juhannusmorsian' sem er finnskt yrki með fylltum, ljósbleikum blómum.
- 'Poppius' með fylltum, bleikum blómum.
- 'Glory of Edzell' með dökkbleikum, einföldum blómum með kremhvítri miðju.
- 'Red Nelly' með rauðbleikum, einföldum blómum.
- 'Harison‘s Yellow' sem er blendingur þyrnirósar og gullrósar með sterkgulum, fylltum blómum sem lýsast ekki með aldrinum.
- Þyrnirósayrkja má svo finna ýtarlegri lista yfir fjölda þyrnirósayrkja sem hafa verið reynd hérlendis.
Rannveig Guðleifsdóttir
Bóndarósin
Bóndarósin er blóm himinsins. Í mínum huga minnir bóndarósin (Paeonia) mun frekar á fallega heimasætu í sveit, eilítið bústna og rjóða í kinnum, en íslenskan bónda þrátt fyrir að nafnið sé búsældarlegt. Nafnið bendir aftur á móti til þess að fyrstu bóndarósirnar í íslenskum görðum eigi uppruna sinn að rekja til Danmerkur þar sem plantan kallast bonderose. Sunnar í Evrópu eru bóndarósir aftur á móti kenndar við gríska lækninn Paion sem samkvæmt Ilíonskviðu Hómer á að hafa grætt sár Aresar, sem hann hlaut í Troju-stríðinu, með smyrslum sem unninn voru úr jurtinni. Elstu heimildir um Paion eru aftur á móti skráðar á leirtöflur sem fundust við fornleifauppgröft í Knossos á eyjunni Krít og benda til þess að jurtin hafi verið notuð til lækninga frá því á tímum Forn Grikkja. Kínverjar segja að bóndarósin sé blóm himinsins og hún er jafnframt þjóðarblóm Kína.
Til skamms tíma tilheyrðu bóndarósir ætt sóleyja en í dag teljast þær til sérstakrar ættar sem nefnist Paeoniaceae eða bóndarósarætt. Innann ættkvíslarinnar Paeoniu eru svo um þrjátíu og fimm tegundir sem skiptast í jurtir og runna. Innan hverra tegundar er svo fjöldi yrkja sem áhugamenn um ræktum bóndarósa hafa búið til.
Flestar ef ekki allar bóndarósir bera stór blóm sem eru til í fjölbreytum litum. Hvít, gul, bleik, rauð og allt þar á milli. Lögun blóma er líka fjölbreytt og geta verið einföld upp í það að vera fyllt. Sumar bóndarósir auka enn á fegurð sína með því að gefa frá sé góðan ilm og voru krónublöð þeirra í eina tíð notuð til ilmvatnsgerðar. Bóndarósir eru fallegra sem afskorinn blóm í vasa.
Sú bóndarós sem algengust er í görðum hér á landi kallast Paeonia officinalis á latínu og finnst villt við Miðjarðarhafið og á grísku eyjunum í Eyjahafinu. Tvær tegundir bóndarósa finnast villtar í Norður Ameríku en flestar eiga þó náttúruleg heimkynni í Mið Asíu og Kína. Ræktum bóndarósa á sér langa sögu í Kína og voru þær í miklum metum í görðum keisaranna, bæði sem augnayndi og sem lækningarjurtir og má finna heimildir um ræktun þeirra að minnsta kosti tvöþúsund ár aftur í tímann. Ræktunarafbrigðin skiptu hundruðum og mikil áhersla var lögð á fjölbreytni lita og í blómlögun. Kínverjar gáfu yrkjunum yfirleitt nöfn sem tengdust litnum en inn á milli mátti finna skondinn heiti eins og Drukkna hjákonan. Á Tang skeiðinu (618 til 906) naut bóndarósin sérstakrar verndar keisarans og jókst útbreiðsla hennar mikið. Plantan þykir enn í dag ómissandi til lyfjagerðar og talinn lækna flest mannamein.
Bóndarósir skipta einnig veglegan sess í bókmenntum og listum í Kína. Ort eru ljóð um fegurð hennar og hún mikið notuð sem mótíf til skreytinga á postulín, í málverk, vefnað, útsaum og til útskurðar. Í borginni Lijang í Yunnan héraði gróðursetur fólk bóndarósir í garðinum sínum og býður til veislu og borðar úti undir skrúða blómstrandi bóndarósarunna sem geta náð allt að sex metra hæð. Elstu bóndarósarrunnarnir sem vitað er um í Kína eru farnir að nálgast fimmta hundraðið og stærsta blómið sem mælst hefur var tuttugu og átta sentímetrar í þvermál.
Fyrstu nytjar manna af bóndarós í Evrópu tengjast að öllum líkindum lækningum. Grikkir til forn nýtu alla hluta jurtina til lækninga og þótti hún jafngóð til að lækna geðveiki, tannpínu, gallsteina, slæmar draumfarir, getuleysi og losa konur undan barnsnauð. Fræ plöntunnar voru þrædd upp á band og börn látinn bera þau um hálsinn til að bægja burt hinu illa auga og vondum öndum. Öruggast þótti að safna jurtinni á nóttinni því sagt var að bóndarósin nyti verndar spætunnar og að nóg væri að spætan sæi til þegar henni var safnað til að gera lækningamátt plöntunnar að engu eða jafnvel hættulegan. Fyrstu runnabóndarósirnar bárust til Evrópu árið 1789 og var það Sir Josep Banks forstöðumaður Kew grasagarðsins í London sem fékk þær sendar frá Kína. Banks var mikill Íslandsvinur og ferðaðist um landið 1772. Lærlingur hans William Jackson Hooker, síðar forstöðumaður Kew-garðsins, var með í för þegar Jörgen Jörgensen síðar hundadagakonungur kom til Íslands. Sagan segir að Hooker hafi verið að safna plöntum á hæðinni þar sem Landakotskirkja stendur í dag á meðan Jörundur tók völd. Ekki er vitað með vissu hver var fyrstur til að flytja bóndarósina til Íslands en óneitanlega kemur Jón Rögnvaldsson stofnandi og fyrrum forstöðumaður Lystigarðsins á Akureyri sterklega til greina. Bóndarósir hafa verið lengi í ræktun á Akureyri og þrífast vel. Það er þó allt eins líklegt að einhver áhugasamur ræktandi hafi flutt fræ eða rótarhnúð með heim í töskunni í siglingu í kringum seinni heimstyrjöldina og að “íslenska” bóndarósin sé afkomandi hennar. Í dag eru um þrjátíu tegundir bóndarósa í rækt hér á landi og þar af nokkrar runnabóndarósir.
Bóndarósir eru yfirleitt auðveldar í ræktun eftir að þær hafa komið sér fyrir. Plantan er langlíf og líður best ef hún fær að standa lengi óhreyfð á sama stað. Plönturnar geta orðið fyrirferðamiklar með tímanum og því best að ætla þeim gott pláss strax í upphafi. Þeim líður best í þurrum, djúpum, frjósömum og eilítið basískum jarðvegi. Jurtkenndar bóndarósir geta orðið 50 til 100 sentímetrar á hæð allt eftir tegund og er vöxtur þeirra kúlulaga. Vegna þunga blaða og blóma eiga plönturnar eiga það til að leggjast útaf fái þær ekki stuðning. Blómgun á sér yfirleitt stað í lok júní og fram í júlí en að henni lokinni skarta plantan fallegum blaðskrúð. Auðvelt er að fjölga bóndarós með skiptingu en einnig er hært að rækta nýjar plöntur af fræi.
Fræ bóndarósarinnar hefur harða skurn og getur því verið lengi að spíra er gott að rispa fræið með hníf eða sandpappír fyrir sáningu og flýta þannig fyrir vatnsupptöku þess. Fræið þarf að fara í gegnu hita- og kuldaskeið áður en það tekur við sér og spírun tekur yfirleitt ár.
Ef skipta á bóndarós skal grafa upp rótina í heilu lagi að haust, lok ágúst eða byrjun september, og kljúfa hana í nokkra hluta allt eftir stærð. Gætið þessa að það sé að minnsta kosti eitt brum á hverjum hluta. Bóndarósir hafa gildar forðarætur sem geta orðið mjög stórað og legið djúpt hafi plantan fengið að vaxa lengi á sama stað. Eftir að búið er að kljúfa rótina skal koma nýju hlutunum fyrir í vel unnum, frjóum og góðum jarðvegi sem blandaður hefur verið með búfjáráburði að minnsta kosti fjörutíu sentímetra niður. Þegar rótarbút af bóndarós er komið fyrir í jarðvegi verður að gæta þess að stinga honum ekki of djúpt í moldina. Fjórir til fimm sentímetrar undir yfirborðinu er passlegt, sé stungið dýpra er plantan lengur að koma upp og það dregur úr blómgun. Sé aftur á móti stungið grynnra getur rótin skemmst vegna vetrarkulda. Ræturnar alls ekki að standa í bleytu og fúna fljótlega við slíkar aðstæður. Bóndarósir skjóta fyrstu sprotunum upp snemma á vorin og því getur reynst nauðsynlegt að skýla þeim ef það kemur kuldakast. Einnig er nauðsynlegt að skýla viðkvæmustu tegundunum yfir veturinn að minnsta kosti á meðan þær eru litlar.
Matjurtaræktun
Forræktun lauka og hnýðis
Hér er hægt að fræðast um forræktun lauka, hnýðis og forðaróta
- skref fyrir skref1. Forræktun
- Setjið laukinn/ hnýðið í rúmgóðan pott með pottamold
- Nauðsynlegt er að hafa gott frárennsli í pottinum
- Forræktun fer eftir tegund, frá mars til maí
- Setjið pottinn á bjartan stað, hitastig ca 15°C
- Notið sama pott fram að útplöntun
- Efsti partur hnýðisins má standa upp úr moldinni
- Setjið niður sem nemur tvisvar til þrisvar sinnum þykkt hnýðisins
eða lauksins, þjappið moldinni lauslega í kring - Haldið moldinni rakri
- Þegar blöð fara að myndast færið þá á svalari stað, áfram á að vera bjart
- Þegar plantan hefur náð ca 10 cm hæð, gefið þá væga áburðarblöndu
2. Herðing
- Gott er að herða plönturnar áður en þær eru settar út í beð.
Það er gert með því að setja þær út á daginn og taka inn að kvöldi - Lengið í útiverunni eftir því sem hlýnar úti. Þegar frostlaust er þá
má setja plöntuna út í beð
3. Útiplöntun
- Veljið skjólgóðan og bjartan stað
- Hægt er að þurrka mörg hnýði td Begoniur og Dalíur og geyma fram á næsta vor á dimmum, þurrum og frostlausum stað
Sáning fræja - skref fyrir skref
Hér má sjá hvernig á að sá fræjum skref fyrir skref
1. Sáning
- Setjið fræin í bakka með sáðmold
- Setjið nokkur fræ í hverja holu
- Sáðtími er misjafn eftir tegund, ca 3-6 vikur
- Hafið hitastig ca 15°C
- Haldi› moldinni rakri, gott að breiða blöð yfir eða notið hlýf
2. Spírun
- Takið dagblöðin/ hlýf af
- Birtustig fer eftir tegund, sjá frælista
- Hafið hitastig 10-20°C, fer eftir tegund
- Vökvið vel og sjaldan, moldin á alltaf að vera rök
3. Dreifplöntun (priklun)
- Þegar ca 4 blöð hafa myndast, þá þarf að prikla
- Takið þá hverja plöntu fyrir sig og setjið í hólfabakka
- Notið gróðurmold, ekki sáðmold
4. Herðing
- Gott er að herða plönturnar áður en þær eru settar út. Það er gert með því að setja plönturnar út á daginn þegar orðið er frostlaust og taka inn að kvöldi
5. Útplöntun og staðsetning
- Staðsetning fer eftir tegundum, en oft er valinn sólríkur og skjólgóður staður
- Gefið áburð þegar plantan er full vaxinn, best er að nota lífrænan áburð, t.d. þörungarmjöl, moltu eða þurrkaðan hænsnaskít
Matlaukur
Matlaukur
Matlaukur þarf frjóan og vel framræstan jarðveg á sólríkum stað, jafnvel í vermireit í byrjun. Honum er plantað út í maí með um 5 cm bili og 25‐30 cm á milli raða. Laukurinn er settur efst í moldarlagið svo að það glitti í enda. Hægt er að nýta blöðin á vaxtartíma en passa þarf að taka þau ekki öll. Laukurinn er fullþroska þegar blöð byrja á visna, þá þarf að taka hann upp og þurrka. Þeir geymast vel þegar skænisblöð (ystu blöð) eru orðin þurr og þá er óhætt að setja hann í geymslu við 0‐7°C og lágt rakastig.
Skarlotlaukur
Skalotlaukur er frábrugðinn matlauk. Hann myndar allt að 10 smálauka í kringum sig á vaxtarskeiði. Honum er fjölgað með sáningu í lok febrúar til byrjun mars eða ræktaður út frá útsæðislauk. Honum er plantað út í maí og þarf að hylja hann með um 4 cm þykku moldarlagi. Hæfilegt bil fyrir skalotlauk er 15 cm á milli plantna og 30 cm á milli raða.
Hvítlaukur
Hvítlaukur samanstendur af mörgum geirum. Honum er fjölgað með því að setja hnýði (geira) um 5 cm í jörðu mjög snemma vors (í byrjun apríl) eða að hausti og þá skilinn eftir yfir veturinn. Hitastig stjórnar þroska og vexti. Hitastig undir undir 0°C kemur honum í vetrardvala og mynda ný rif.
Kartöfluræktun - skref fyrir skref
Hér er sagt frá því hvernig á að undirbúa karöflugarðinn og undirbúa spírun kartaflna fyrir niðursetningu.
Kartöflugarðurinn
- Setjið kartöfluútsæðið í bakka á björtum og svölum stað (10-15°C), ekki í beint sólarljós.
- Spírun tekur u.þ.b 4-6 vikur
- Setjið spíruðu kartöflurnar niður í byrjun maí eða eins fljótt og jarðvegur þolir. Jarðvegur-inn á að vera um 4°C
- Gott er að hafa bilið á milli raða um 50-60 cm
- Hafið um 20-30 cm á milli kartöfluhola
- Setjið eina kartöflu niður í einu, ca 4-8 cm niður í jörðina
- Eftir niðursetningu má nota tilbúinn áburð einsog Blákorn og Garðafosfat, sem ýtir undir meiriundirvöxt).
Meðhöndlun útsæðis
- Setjið kartöfluútsæðið í bakka á björtum og svölum stað (10-15°C), ekki í beint sólarljós.
- Spírun tekur u.þ.b 4-6 vikur
- Setjið spíruðu kartöflurnar niður í byrjun maí eða eins fljótt og jarðvegur þolir. Jarðvegur-inn á að vera um 4°C
- Gott er að hafa bilið á milli raða um 50-60 cm
- Hafið um 20-30 cm á milli kartöfluhola
- Setjið eina kartöflu niður í einu, ca 4-8 cm niður í jörðina
- Eftir niðursetningu má nota tilbúinn áburð einsog Blákorn og Garðafosfat, sem ýtir undir meiriundirvöxt).
Forræktun grænmetis
Forræktun grænmetis
Með forsáningu flýtum við uppskeru grænmetis þar sem sumarið á Íslandi er stutt. Gott er að byrja að sá í mars/apríl, þó er það misjafnt eftir tegundum. Yfirleitt eru ágætar upplýsingar aftan á fræpakkningum. Forræktun tekur yfirleitt um 3-6 vikur.
Sáning og fjöldi fræja
Mælt er með að nota sáðmold, eða sáðmoldarpillur, í sáningarbakka og/eða hólfabakka. Eitt grænmetisfræ gefur af sér eina plöntu. Þó má gera ráð fyrir að einstaka fræ spíri ekki og því er mælt með því að sá nokkrum umframfræjum saman.
Hitastig við spírun
Fræin spíra við 15°C og skal leggja dagblaðsarkir yfir meðan spírurnar eru að koma upp til að viðhalda raka. Um leið og spírun er farin af stað er gott að setja bakkana á sólríkan stað, taka dagblaðaarkirna af og halda hitastiginu lágu 10-20°C ef hægt er en þetta fer aðeins eftir tegundum.
Vökvun
Vökvun er mikilvæg, sérílagi á spírunartímabilinu. Magnið getur farið eftir loft raka, sólskynsstundum. Gott er að kanna reglulega rakastig moldarinnar, t.d. með því að stinga fingrinum aðeins ofaní moldina. Frekar er mælt með því að vökva vel og sjaldan en oft og lítið. Á sólríkum dögum þarf að vökva oftar.
Priklun
Ef sáð er í sáningarbakka þarf að prikla þegar plantan er farin að mynda c.a. 4 blöð. Þá er ein planta sett í hvert hólf í hólfabakka og mælt með að skipta yfir í venjulega gróðurmold.
Útplöntun
Þegar ekki er lengur næturfrost, oftast í byrjun júní, eru grænmetisplönturnar færðar út í beð. Gott er að herða plönturnar áður en þær eru fluttar á endalegan stað í garðinum. Þetta er annað hvort gert með því að setja þær út á daginn og taka inn að kvöldi eða flytja þær út í vermireiti (beð með yfirbreiðslu). Til að koma í veg fyrir kuldaskemmdir við upphaf ræktunar, er gott að setja akrýldúk yfir beðið. Dúkurinn er líka vörn gegn kálflugu og gulrótarflugu. Ágætt er að hafa dúkinn yfir fram í miðjan júlí. Passið þó að dúkurinn sligi ekki plönturnar það getur þurft að losa aðeins um hann svo hann lyftist með plöntunum.
Staðsetning
Velja skal sólríkan og skjólsælan stað. Áburðargjöf er nauðsynleg þegar plantan er í fullum vexti. Best er að nota lífrænan áburð, t.d. þörungarmjöl, moltu og þurrkaðan hænsnaskít.
Ræktun kryddjurta
Kryddjurtir
Fátt er skemmtilegra en líflegar kryddjurtir í eldhúsglugganum sem gefa góðan ilm í húsið og einstakt bragð í matargerðina. Kryddjurtir má rækta allt árið um kring innanhúss, en flestir hefja ræktun í febrúar/mars þegar sól tekur að hækka á lofti. Góðar upplýsingar um sáningartíma og aðferðir er yfirleitt að finna aftan á fræpakkningum.
Sáning og spírun
Gott er að nota sáðbakka og sáðmold eða sáðmoldarpillur og færa síðan spírurnar yfir í potta með venjulegri pottamold. Hægt er að sá beint í endanlega potta og nota venjulega pottamold en þá er mælt með þunnu lagi af sáðmold ofaná, sérílagi fyrir stærri fræ. Gott er að setja dagblaðsörk yfir pottinn eða sáðbakkann til að viðhalda raka og hita.
Fjöldi fræja
Fjöldi fræja fer eftir stærð fræja og stærð potta. Þumalputtaregla fyrir 12 cm pott er að nota 3-5 fræ í hvern pott (t.d. kóriander sem hefur stór fræ) en ef fræin eru mjög lítil þá 10-15 fræ í hvern pott (timian, oregano ofl. lítil fræ). Fræ sem eru mjög lítil er best að láta liggja ofaná moldinni.
Umpottun
Þegar spírur taka að myndast er dagblaðsörkin tekin af og plönturnar settar í endanleg ílát, ef við á. Dreifið úr spírunum og þjappið moldinni varlega að.
Staðsetning
Mælt er með að velja fremur sólríkan stað t.d. gluggasyllu. Birta við ræktunina er mikilvæg og kryddjurtir þurfa sólríkan stað. Varast skal þó beina sól meðan spírur eru litlar því þær geta brunnið. Örfáar tegundir s.s. mynta og karsi þrífast í norðurglugga.
Vökvun og áburðargjöf
Vökvun er mikilvæg sérílagi á spírunartímabilinu. Magnið getur farið eftir raka í loftinu, sólarstundum ofl og breytist þ.a.l. eftir árstíðum. Gott er að kanna reglulega rakastigið í moldinni t.d. með því að stinga fingri aðeins ofaní moldina. Betra er að vökva vel og sjaldnar en oft og lítið en á sólríkum dögum þarf að vökva oftar. Áburðargjöf er nauðsynleg þegar plantan er í fullum vexti, og er t.d. þörungaáburður í vöxvaformi góður kostur.
Hitastig
Venjulegur stofuhiti er ákjósanlegur fyrir nánast allar kryddjurtir. Varist of mikinn hita þegar spírurnar eru litlar því þá geta stilkarnir orðið þunnir og ræfilslegir. Vandamál með hitastig innanhúss skapast einkum á veturna nálægt miðstöðvarofnum sem eru hátt stilltir. Ef miðstöðvarofn er undir kryddhillunni er mælt með að botninn á kryddpottunum liggi ekki beint í bleytu. Þá má setja bakka með leirkúlum eða vikri undir pottana.
Varnir innanhúss
Ef vart verður við lús eða hvítflugu má nota skordýrasápu (t.d. frá Safer´s). Hvítflugan dregst að skærum hlutum svo flugnaspjöld í skærum litum geta komið að góðum notum. Einnig er ýmiss konar laukur tilvalinn til að fæla meindýr frá. Hægt er að skera laukinn niður og stinga honum innan um kryddplönturnar eða rækta t.d. graslauk í potti innanum hitt kryddið.
Uppskera
Athuga þarf að ganga ekki of nærri plöntunni þ.e. ekki taka of mikið magn í einu en einnig er gott að hvíla hana á milli t.d. með því að hafa sömu tegundina í tveimur pottum og hvíla þær til skiptis. Mælt er með að klippa framanaf greinum til að viðhalda runnavexti en með örfáar tegundir (t.d. steinselju, graslauk) er betra taka elstu blöðin fyrst.
Plöntur fluttar inn að hausti
Síðsumars er hægt að flytja plönturnar aftur inn (lok ágúst áður en hætta er á næturfrosti). Ef plönturnar hafa verið í beði og eru orðnar stórar er hægt að skipta þeim upp í nokkra potta en ekki er gott troða rótum í of litla potta. Á þennan hátt er hægt er að njóta kryddjurtanna frameftir vetri.
Sáning matjurta - kennslumyndband
Sáð fyrir kryddplöntum í mars - listi yfri fræ
Kryddplöntusáning í mars
Í mars, þegar sól fer að hækka á lofti er tímabært að huga að sáningu kryddjurta. Það sem við sáum í mars þarf ekki neina sérstaka lýsingu. Kryddfræ eru 7-20 daga að spíra, allt eftir tegundum. Það sem til þarf við sáninguna er góð sáðmold, sótthreinsaðir bakkar eða pottar, dagblöð til að setja yfir sáninguna. Gott að setja plasthjálma yfir bakkana til að halda jöfnum hita og raka meðan á spírun stendur. Takið yfirbreiðslur af um leið og fræin byrja að spíra. Þegar fyrstu kímblöðin sjást er kominn tími til að dreifplanta. Viku eftir dreifplöntun er óhætt að gefa veika áburðarblöndu. Þegar plönturnar hafa náð 10-12 cm hæð er kominn tími til að herða þær.
Plöntur sem upplagt er að sá í mars eru:
- Ambramalurt Artemisia abrotanum fjölær, sáð í mars-apríl
- Anísjurt Pimpinella anisum einær, sáð í mars-apríl
- Dill (Sólselja) Anethum graveolens einær, sáð í mars-apríl
- Fáfnisgras (Franskt-estragon) Artemisia dracunculus) fjölær, sáð í mars-apríl
- Fenníka (Sígóð) Foeniculum vulgare fjölær, sáð í mars-maí
- Garðablóðberg (Timjan) Thymus vulgaris fjölær, sáð í mars-apríl
- Hjólkróna Borago officinalis einær, sáð í mars-apríl
- Hrokkinmynta Mentha spicata fjölær, sáð í mars-apríl
- Hulduljós Stachys officinalis fjölær, sáð í mars
- Indíánakrans (Bergkrans) Monarda didyma fjölær, sáð í mars
- Ísópur Hyssopus officinalis fjölær, sáð í mars-apríl
- Kattarmynta Nepeta cataria fjölær, sáð ímars-apríl
- Kjarrmynta (Origan) (Bergmynta) Origanum vulgare fjölær, sáð í mars-apríl
- Kóríander Coriandrum sativum einær, sáð í mars-apríl
- Lofnarblóm (Lavendill) Lavandula angustifolía fjölær, sáð í mars-apríl
- Lyfjasalvía Salvia officinalis fjölær, sáð í mars-apríl
- Majoran (Kryddmæra) Origanum majorana fjölær, sáð í mars-apríl
- Maríubrá Chrysanthemum majus (C.balsamita) fjölær, sáð í mars-apríl
- Morgunfrú Calendula officinalis einær, sáð í mars-apríl
- Piparmynta Mentha x piperita fjölær, sáð í mars-apríl
- Rúðajurt Ruta graveolens fjölær, sáð í mars
- Sítrónumelissa (Hjartafró) Melissa officinalis fjölær, sáð í mars-apríl
- Steinselja Petroselinum crispum tvíær, sáð í mars-apríl
Sumar plönturnar sem eru taldar hér upp eru fjölærar en eingöngu ræktaðar hér á landi sem einærar. Það er raunar hægt að taka þær inn vel fyrir haustið og hafa þær í gluggakistu. Þannig er hægt að nýta þær áfram. Það er svo skemmtilegt með kryddplöntur að þær eru fínar hvar sem er, fallegar í ker, potta og jafnvel innan um fjölæru blómin í garðinum. Svo ef einhver vill vera stórtækur í ræktuninni er ekkert mál að útbúa sérstakan kryddgarð bæði til skrauts og nytja því kryddplöntur eru virkilega fallegar og regluleg garðaprýði.
Njótið kryddjurtanna og munið að hægt er að nota þær ferskar, þurrkaðar og jafnvel frystar eða að setja þær í edik og olíu.Krydd og matjurtir í pottum og kerjum
Það eru ekki allir sem hafa pláss eða aðstöðu fyrir stóran matjurtagarð sem getur séð fjölskyldunni fyrir grænmeti og kartöflum frameftir vetri. Það er þó ekki þar með sagt að ekki sé hægt að njóta þess að gæða sér á heimaræktuðu grænmeti, þó í litlu magni sé. Það er nefnilega vel hægt að rækta matjurtir í pottum og kerjum á svölunum eða pallinum.
Og hvað er svo hægt að rækta? Það fyrsta sem kemur upp í hugann eru kryddjurtir og salat sem hvorutveggja henta mjög vel í pottarækt. Það er t.d. ekki amalegt að hafa pott með uppáhalds kryddjurtunum eða salati við dyrnar þar sem stutt er að ná sér í klípu með matnum. Það getur verið ágætt að sá salatinu tvisvar til þrisvar sinnum með nokkurra vikna millibili til að fá uppskeru yfir lengri tíma.
Ég gerði tilraun með að rækta gulrætur í stórum blómakassa í fyrra sumar með fínum árangri. Það tók reyndar ekki marga daga að klára uppskeruna en það jafnast ekkert á við heimaræktaðar gulrætur þó í litlu magni sé! Þær njóta líka góðs af því að jarðvegurinn hitnar fyrr í kassanum heldur en í venjulegu beði. Jarðaber er líka fínt að rækta í kerjum og jafnvel hengipottum af sömu ástæðu. Þá liggja berin heldur ekki eins á moldinni og kannski minni líkur á að sniglarnir nái að gæða sér á berjunum á undan okkur. Allar káltegundir er auðveldlega hægt að rækta í kerjum og baunir líka.
Það er t.d. kjörið að leyfa krökkum að prófa að rækta sitt eigið grænmeti í blómakössum. Það eru meira að segja til ýmis óvenjuleg litaafbrigði sem getur verið spennandi að prófa eins og t.d. fjólubláu og gulu gulræturnar sem slegið hafa rækilega í gegn hjá mínum dætrum. Sætar og góðar og stútfullar af andoxunarefnum. Möguleikarnir eru endalausir og um að gera að gefa ímyndunaraflinu lausan tauminn og gleðja bragðlaukana með smá smakki af heimaræktuðu grænmeti í sumar.
Jarðarberjaræktun
Jarðarberjaræktun
Jarðarber hafa verið ræktuð með góðum árangri á Íslandi í áratugi, en jarðarber eru mjög einföld í ræktun og nægjusöm og því á allra færi að. Jarðarber er hægt að rækta á ýmsa vegu s.s. í pottum, kerjum, hengikörfum, gróðurreitum, inni í gróðurhúsi eða úti í beði.Það sem mestu skiptir er að þau séu á sæmilega skjólgóðum stað og fái góða sól og vökvun. Þá eru jarðaberjaplöntur sérstaklega viðkvæmar fyrir því að þorna fyrstu vikurnar eftir að þær eru settar niður og svo aftur þegar berin eru að myndast. Athuga þarf að passa sérlega vel uppá vökvunina séu plönturnar hafðar í kerjum eða grunnum jarðvegi.
Algengt er að jarðarberjaplöntur byrji að gefa af sér um miðjan júlí, en því hlýrra sem loftið er, því fyrr koma berin. Þar af leiðandi er nokkuð vinsælt að reyna að flýta fyrir uppskerunni með því að breiða t.d. akrýldúk yfir. Hann heldur hita að plöntunum en hleypir samt vatninu í gegn. Hann hjálpar einnig til við að forða berjunum frá ágangi fugla. Þó getur verið gott að lyfta dúknum yfir hlýjasta hluta dagsins meðan á blómgun stendur til að leyfa flugunum að vinna sitt verk.
Svart plast, jarðvegsdúkur eða jafnvel trjákurl geta líka verið gagnleg hjálpartól, sérstaklega þegar ræktað er í skipulögðum röðum. Það gegnir því hlutverki að halda hita að rótum, raka í jarðvegi og sniglunum frá og er þá dúkur sniðinn (eða kurli dreift) í kringum hverja plöntu fyrir sig.
Jarðarberjaplöntur geta fjölgað sér mjög hratt. Það gera þær með því að skjóta renglum út frá sér ofanjarðar og myndast nýjar plöntur við enda þeirra. Algengt er að þetta gerist tvisvar á sumri. Plönturnar skjóta svo rótum þar sem þær lenda. Því þarf að fjarlægja renglurnar vilji maður ekki að plönturnar dreifi sér út um allt. Hægt að stýra fjölguninni með því að klippa plönturnar af renglunum og færa á góðan stað. Bestu plönturnar eru yfirleitt taldar vera þær sem vaxa af stystu renglunum. Þegar plönturnar eru orðnar 4-5 ára fara jarðaberin yfirleitt að minnka. Er þá tímabært að fjarlægja þær plöntur og leyfa nýjum að taka við.
Jarðarber gera ekki miklar kröfur til jarðvegs, en kjósa helst súran jarðveg (þola illa kalk). Gott er að blanda smá lífrænum áburði við moldina áður en plönturnar eru settar niður. Þó þarf að varast að gefa ekki of mikið, sérstaklega af köfnunarefni, þannig að plönturnar eyði ekki allri orkunni í blaðvöxt. Þá getur verið gott að gefa kalíríkan áburð þegar nálgast blómgun, en það ætti að hjálpa plöntunni að einbeita sér að berjamynduninni.
Plöntur sem settar eru niður að vori byrja yfirleitt ekki að gefa af sér fyrr en ári síðar. Sé ætlunin að setja niður nokkrar plöntur og láta þær fjölga sér er algengt að taki um 3 ár að koma sér upp myndarlegri ræktun.
Áburðargjöf - virkni næringarefna
Viðeigandi næring skiptir sköpun í því hvernig plönturnar í garðinum dafna. Því er mjög mikilvægt að huga vel að áburðargjöf og fylgjast með því hvort garðurinn sé að líða einhvern skort. Einnig ber að hafa í huga að gefa hæfilegt magn áburðar, en of mikill áburður getur haft skaðleg áhrif á gróðurinn og koma þá fram svipuð einkenni og þegar um skort er að ræða.
Megin næringarefni plantna
Til að plöntur þroskist og vaxi eðlilega þurfa þær að fá nokkur megin næringarefni, s.s. köfnunarefni, fosfór, kalí, magnesíum og brennistein, en einnig eru s.k. snefilefni mikilvæg lífsstarfseminni. Blanda af þessum efnum er í flestum tilbúnum áburðum, en er samsetningin nokkuð mismunandi. Þá er kalk mjög mikilvægt fyrir jarðvegsbygginguna, en það vinnur gegn súrnun jarðvegs, losar næringarefni og bætir jarðveginn almennt.
Virkni næringarefna og einkenni skorts
Næringarefnin virka á mismunandi vaxtaratriði plantna. Oftast er hægt að koma auga á næringarefnaskort með því að skoða lit plantanna. Köfnunarefni hafa aðallega áhrif á blaðvöxt plantna og skerpa grænan lit fleirra. Sé um köfnunarefnisskort að ræða verður litur blaðanna ljós fölgrænn. Fosfór styrkir rótarkerfið og eykur undirvöxt plantna. Oft verða plöntur blágrænar eða jafnvel hálf fjólubláar á lit flegar um fosfór skort er að ræða. Kalí sér um að jafna salt og sýrustig plantna. Plöntur sem skortir kalí verða gulgrænar eða grágrænar á lit.
Kartöflur þurfa frekar sýruríkan jarðveg og ber því að forðast að bera kalk á kartöflugarða, sem og rækta kartöflur í landi sem hefur verið kalkað sl 2-4 ár. Ef jarðvegurinn ef of sýruríkur getur komið kláði í kartöflurnar sem sýnir sig í óhrjálegum flekkjum á kartöflunum. Til að vinna til móts við kláða ber að blanda brennisteini saman við jarveginn áður en kartöflurnar eru settar niður, á 2-3 ára fresti.
Ef litur blaða á matjurtum er ljós getur verið um snefilefnaskort að ræða. Þarf þá að gefa sérstaka snefi lefnablöndu, Sporamix, á 2 til 3 ára fresti. Þegar blómstrun lætur á sér standa, getur verið gott að bera kalíum og þrífosfat til að hvetja plöntuna áfram.
Almenn áburðargjöf
Almennt er mælt með að bera áburð þrisvar yfir sumarið, frá maí til júlí. Áburðaverksmiðjan býður uppá tilbúna áburði sem henta við flest tilfelli og eru auðveldir og þægilegir í notkun.
- Á grasflöt er talið gott að byrja á að bera Graskorn til að koma sprettunni af stað, en bera svo Blákorn í næstu tvö skiptin. Ef mikill mosi er í grasflötinni er hins vegar ráðlagt að bera Kalk og Blákorn í fyrstu gjöf og svo Graskorn í næstu gjöf. Einnig er þörungamjöl gott fyrir grasflötina.
- Í trjábeð er gott að bera Blákorn ef um blómstrandi tré eða runna er að ræða, en annars Trjákorn.
- Í kartöflugarða er yfirleitt mælt með Blákorni í bland við þrífosfat til að auka undirvöxt.
- Í aðra grænmetisgarða þarf kalkmeiri áburð og því ágætt að bera á Blákorn og þörungamjöl.
- Í sumarbústaðarlönd þar sem um næringarsnauðan jarðveg er að ræða og meirihluti plantna eru grænar er mælt með Trjákorni og Blákorni til skiptis.
Hvernig rækta ég salat?
- Salatfræjum má sá beint út í garð.
- Til að fá uppskeru allt sumarið er sniðugt að sá 2-3 sinnum.
- Sniðugt er að forsá salati til að flýta fyrir fyrstu uppskeru.
Matjurtir
Það fyrsta sem við þurfum að hafa í huga þegar við förum út í grænmetisræktun er að velja skjólgóðan og bjartan stað. Góður plús er að staðurinn snúi mói suðri. Þar þarf að vera vel framræst og góð jarðvegsdýpt en það er c.a. 30-40 c.m. Þegar þetta er til staðar eru vaxtar möguleikar töluvert góðar fyrir grænmetisplönturnar. Ef jarðvegurinn er frjósamur getur verið nóg að bæta í hann safnhaugsmold,moltu og jafnvel húsdýraáburði. Plöntur þarfnast margra næringarefna eins og t.d. niturs eða köfnunarefnis (N), fosfórs (P) og kalíums (K), ásamt snefilefna. Ef notaður er tilbúinn áburður er hæfilegt að láta 10 kg. t.d. af Blákorni á hverja 100 fermetra beðs. Það getur þurft að gefa aukaskammt af nituráburði fyrir tegundir eins og hvítkál, rauðkál, blómkál, spergilkál og kínakál. Það er gert svona mánuði eftir útplöntun. Varðandi áburð þurfum við að hafa í huga að nitur í réttu magni hefur áhrif á blaðvöxt, eflir stöngul og styrkir plöntuna, kalíum hefur áhrif á blómgun, aldinmyndun og frostþol. Fosfór eykur rótarvöxt og þar af leiðandi þarf aukaskammt af þeim áburði fyrir rótargrænmeti eins og t.d. gulrætur, gulrófur og hreðkur(radísur). Þegar áburðinum hefur verið dreift er jarðvegurinn stunginn upp eða tættur. Þegar losað hefur verið vel um moldina er gott að strengja snúru til að marka fyrir c.a. 1.m. breiðu beði og 30 c.m. gangstíg. Mokið moldinni úr gangstígnum upp í beðið, þannig hækkið þið beðið um 20-30 c.m. Þá verður frárennslið betra og jarðvegurinn verður ekki vatnssósa og súrefnislaus. Það má líka setja timburkarm utanum beðin, það heldur garðinum snyrtilegum og auðveldar að mörgu leiti baráttuna við illgresi og meindýr.
Val á fræi er skiptir miklu máli. Bestu yrkin eru F1 svokallaðar afkvæmakynslóðir. En þar hafa foreldrar verið valdir sérstaklega. Slík fræ eru yfirleitt í dýrari kantinum en af þeim vaxa kröftugri plöntur sem gefa meiri uppskeru. Matjurtum getum við skipt í tvo hópa, það er þeim sem við sáum fyrir beint út í beð og hinum sem þarf að forrækta. Það grænmeti sem við sáum fyrir er t.d. gulrætur (Daucus carota sativus), hreðkur (radísur)(Raphanus sativus), næpur (Brassica rapa ssp. rapifera), spínat (Spinacia oleracea) og sinnepskál (Brassica juncea). Fyrir þessu grænmeti er sáð eins fljótt og unnt er, það er að segja þegar allt frost er farið úr jörðu og jarðvegur farinn að hlýna. Þegar búið er að stinga upp jarðveginn er nauðsynlegt að akríldúk yfir, því það eykur hita jarðvegsins.
Ef á að forrækta plöntur tekur það 5-8 vikur við góðar ástæður. Á spírunartíma þarf hitinn að vera 18-20°C en þegar fræin hafa spírað á að minnka hitann niður í 10-15°C, þá fáum við þéttar og góðar plöntur. Þær plöntur sem eru forræktaðar eru rauðkál (Brassica oleracea var. capitata rubra), hvítkál (Brassica oleracea var. capitata alba), blómkál (Brassica oleracea var. botrytis), kínakál (Brassica rapa ssp.pekinensis), gulrófur (Brassica napus var. napobrassica), höfuðkál (Brassica oleracea var, capitata), rósakál (Brassica oleracea var. gemmifera), sprotakál (Brassica oleracea var. italica), spergilkál (Brassica oleracea var. italica), beðja (Beta vulgaris subsp. vulgaris), stilksellerí (Apium graveolens var. dulce), salat (Lactuca sativa), og grænkál (Brassica oleracea var. sabellica). Athugið að salati má líka sá beint á beð. Grænkáli má líka sá beint á beð þegar um lágvaxin yrki er að ræða. Þegar plönturnar hafa spírað og við sjáum fyrstu kímblöðin er kominn tími til að dreifsetja. Viku síðar gefum við veika áburðarlausn (fljótandi). Svo þegar plönturnar hafa náð 10-12 c.m. hæð á að láta þær í herslu út í reit með gleri eða plasti yfir. Yfirleitt er þeim plantað í beð fyrstu vikuna í júní ef allt frost er farið úr jörðu. Munið að setja akríldúk yfir plönturnar. Allt grænmeti af krossblómaætt þarf að vera með vel yfirbreiddan akríldúk frá miðum júní, fram í miðjan júlí vegna kálflugunnar. Kálflugan sækir á allar káltegundir og gulrófur, næpur, hreðkur (radísur) og einnig á skrautplöntur af krossblómaætt. Hún verpir á stilka plantanna, lirfurnar klekjast út og verða að kálmöðkum sem gera mikinn usla. Annað leiðinda kvikindi er snigillinn. Hann ræðst á blöð og gerir ljót göt á þau. Snigillinn er mjúkt slímugt lindýr, er aðallega á ferli um nætur og í votviðri. Skiptiræktun getur verið nauðsynleg t.d. annað hvert ár en þá er tegundum víxlað milli reita. Þetta er gert til að koma í veg fyrir smitefni og meindýr.
Ég vil benda ykkur á grein eftir mig sem heitir “Óvinir grænmetis og kryddplönturæktenda” en þar fer ég yfir helstu varnir sem gagnast í glímunni við erkifjendur grænmetis og kryddplöntu ræktenda.
Sumum tegundum af áður nefndum plöntum er hægt að sá og vera með margar uppskerur yfir sumarið því það tekur þær svo stuttan tíma að þroskast. Margar tegundirnar þola sæmilega haustfrostin og enn betur ef breiddur er yfir þær akríldúkur. Þá getum við fengið uppskeru langt fram á vetur.
Gangi ykkur vel með matjurtaræktina.
Með grænni kveðju
Magnús Jónasson
SkrúðgarðyrkjufræðingurMatjurtir - myndband
Hér má sjá áhugavert myndband um matjurtir sem hægt er að rækta.
Matjurtargarðurinn
Þegar hefja á matjurtaræktun er gott að byrja á því að stinga garðinn vel upp og blanda í hann lífrænum áburði s.s. hænsnaskít, sveppamassa, moltu eða þaramjöli. Sé jarðvegurinn súr þarf að bæta í hann kalki. Allt er þetta góður áburður sem eykur uppskeruna og bætir bragðgæðin. Kalk er þó ekki sett í kartöflugarða því það eykur hættu á kláða.Auka má uppskeruna í garðinum með því að lyfta yfirborði beðanna um 20 til 30 sentímetra. Við það hitnar jarðvegurinn fyrr. Hæfileg breidd á matjurtabeði er einn metri. Sú breidd er þægileg til vinnslu og auðvelta að ná yfir þau án þess að teygja sig of mikið.
Jarðvegur í matjurtareitnum þarf að vera hæfilega blanda af mold og sandi og yfirleitt þarf að blanda hann með lífrænum áburði og kalki til að bæta hann.Jarðvegshiti þarf að hafa náð að minnsta kosti 6°C við útplöntun matjurta sem er yfirleitt um mánaðarmótin maí og júní. Í Garð sem er 10 fermetrar að flatarmáli nægir að gefa um eitt kíló af alhliða tilbúnum áburði þegar garðurinn er stunginn upp og hálf kíló um það bil mánuði síðar.
Nokkur kartöfluyrki
Um íslenskar kartöflur
Íslendingar byrjuðu að rækta Kartöflur Solanum tuberosum fyrir c.a. 255 árum. Birni Halldórssyni prófasti í Sauðlauksdal við Patreksfjörð er oft eignaður heiðurinn af fyrstu kartöflurækt hér á landi. Það mun þó ekki vera með öllu rétt því sænski baróninn Frederich Wihelm Hastfer var aðeins á undan Birni og setti niður kartöflur á Bessastöðum vorið 1758. Björn pantaði kartöflur frá Danmörku sama ár og setti þær niður 1759.
Það tekur 4.-6.vikur fyrir kartöfluútsæði að spíra við 10-15°C. Kartöflur eru yfirleitt settar niður í byrjun maí.
Helstu yrkin
Gullauga
Gullauga en þær kartöflur eru hnöttóttar, stundum aflangar, nokkuð breytilegar að lögun, með gulhvítt hýði en gular að innan. Blómin ljósrauðfjólublá. Þetta eru bragðgóðar, þurrefnisríkar kartöflur. Þessi tegund er næm fyrir myglu og stöngulsýki og er í meðallagi snemmvaxin.
Rauðar íslenskar
Rauðar íslenskar eru hnöttóttar, ögn flatvaxnar með mörgum djúpum augum. Hýðislitur er rauður eða bleikrauður, hvítur eða fölgulur oftast með rauðum hring. Þær þurfa langan vaxtartíma og eru bragðgóðar og mjöllitlar. Þær eru næmar fyrir myglu.
Helga
Helga er yrki sem er upprunnið frá Unnarsholtskoti í Hrunamannahreppi, Árnessýslu. Þáverandi húsfreyja þar, Helga Gísladóttir taldi sig hafa fundið gras með nokkrum smá kartöflum í garði sínum, en þar höfðu verið Gullauga og Eyvindur. Hún fór að rækta þessar kartöflur sérstaklega og þá kom í ljós að þær voru stökkbreytt afbrigði af þessum tveimur áðurnefndu yrkjum. Nýju kartöflurnar fengu nafnið Helga. Þessar kartöflur eru hnöttóttar, stundum dálítið aflangar. Hýðislitur er rauðbleikur en augu eins og á Gullauga. Að innan eru þær gular. Þær eru heldur fljótvaxnari en Gullaugað og eru mjög þurrefnaríkar, mjög góðar matarkartöflur. Þeim er hætt við stöngulsýki.
Premier Kartöflur
Premier Kartöflur eru aflangar, dálítið flatar, hýðislitur er ljósgulur en að innan eru þær gular eða fölgular. Frekar stór, fljótvaxta og mjöllítil. Hún er mjög góð bökunarkartafla.
Kartöflukveðja
Magnús Jónasson
SkrúðgarðyrkjufræðingurLífrænar varnir - ráð gegn ýmsum sjúkdómum og meindýrum.
Lífrænar varnir
Gott ráð gegn meindýrum og sjúkdómum er að planta ákveðnum plöntum á milli. Mörg meindýr treysta á þefskynið og lyktsterkar plöntur eins og hvítlaukur og mynta villa um fyrir þeim. Þá er einnnig hægt að velja plöntur sem draga til sín vissa skaðvalda eins og t.d. Skjaldfléttu sem dregur að sér blaðlýs og svo flauelsblóm sem dregur að sveifflugur sem nærast á blaðlúsum.
Grænsápa og brennisteinsduft
Grænsápa og brennisteinsduft er efni sem innihalda pýretín. Pýretín er efni sem finnst í náttúrunni og er hættulaust í notkun. En til þess að efnin nýtist þurfa þau að snerta skaðvaldinn og oft þarf að endurtaka meðferð nokkrum sinnum.
Gildrur
Gildrur má nota til að veiða meindýr eins og snigla, svo sem bjórdósir. Einnig er gott ráð að setja fjalir eða tóma greipaldinhelminga milli plantnanna, sniglarnir skríða undir á daginn og þá er auðvelt að taka þá upp og fjarlæga. Auk þess má búa til seyði úr sniglum og vatni, og vökva því yfir plönturnar.
Gulir límborðar
Gulir límborðar og spjöld eru góð í gróðurhúsum, Lús og hvítfluga laðast að gula litnum og festast í líminu.
Matarsódi
Matarsódi leystur upp í vatn nýtist sem vörn gegn sveppagróðri. Best er að úða með daufri blöndu á moldina um leið og sáð er.
Fljótandi þangáburður
Fljótandi þangáburður getur bæði verið styrkjandi fyrir plöntur og hægt að nota sem vörn gegn sveppum. Úða má með blöndu gegn spunamaur og blaðlús.
Jurtaseyði
Jurtaseyði úr hinum ýmsu plöntum hafa einnig ýmis forvarnargildi svo sem klóelfting eða vallhumall gegn blaðsveppi. Brenninetluseyði (einnig er til brenninetluduft) nýtist gegn kálflugu. Seyði úr rababarablöðum, regnfang og stórnetlu vinnur á skordýraplágum og koma jafnvel í veg fyrir þær.
Forvarnir
Veljið hraustar plöntur, þær eru líklegri til að þola ágang sjúkdóma og meindýra.
Veljið staðsetningu eftir þörfum plantnanna. Mikilvægt er að velja saman í beð plöntur með líkar þarfir varðandi vökvun og áburðargjöf.
Skiptiræktun
Skiptiræktun minnkar líkurnar á að sjúkdómar safnist fyrir í jarðveginum. Hún er fólgin í að færa einærar plöntur á milli staða árlega. Þannig nýtast einnig þau mismunadi næringarefni sem eru í jarðveginum. Þetta á við um matjurtir, sumarblóm, lauk- og hnúðjurtir.
Ræktun jarðaberja og rabarbara
Ræktun
- Forræktuð inni við 10-12°C á sólrríkum stað.
- Settar grunnt í pottamold blandaða sandi ca. 12cm pott.
- Of mikill hiti veldur blaðvexti en litlum rótarvexti.
- Plantaðar út í beð með góðu frárennsli með 25 cm á milli plantna.
- Jöfn vökvun tryggir betri ávexti.
Ræktun ávaxtatrjáa
Epl-, plómu-, peru- og kirsuberjatré
Skjól og staðsetning
Í upphafi er mjög mikilvægt að huga að skjóli í garðinum. Ávaxtatré eiga ekki möguleika á að mynda aldin ef þau eru í stöðugum barningi við vindinn. Tré, limgerði og skjólveggir skapa umhverfi þar sem aldintré þrífast. Í skjólinu skapast staðbundið veðurfar sem er oft nokkrum gráðum heitara en mælingar Veðurstofunnar segja til um. Þessi viðbótarhiti er mikilvægur þroska og vexti epla-, peru-, plómu og kirsuberjatrjáa. Það er því lykilatriði að velja trénu góðan stað, bæði bjartan og heitan.
Nokkrar tegundir aldinjurta til að rækta í gróðurhúsum
Ræktun í gróðurhúsum
Þeir sem búa svo vel að eiga upphituð gróðurhús eiga möguleika á að rækta upp sitt eigið aldinmeti. Þar er um ýmislegt að velja. Tómatar, paprikur, melónur og eggaldin eru meðal margra skemmtilegra aldinjurta sem gaman er að spreyta sig á. Þær eru ættaðar frá hitabeltinu og þurfa talsverðan hita og birtu til að geta gefið af sér uppskeru.
Melóna
Cucumis mefo er einær planta sem verður um 2 m. á hæð og myndar margar hliðargreinar. Hún þrífst best við 18-25 °C. Hún þarf frjóan jarðveg og talsvert nitur og er yfirleitt sáð beint í uppeldispottinn. Forræktunin tekur um það bil 6 vikur en þá þarf að setja við hana prik eða uppbindingu til stuðnings. Það er líka hægt að rækta melónu lárétta en gróðurhúsið nýtist betur ef hún er uppbundin. Bil á milli plantna ætti að vera um 40 c.m. og þær þurfa reglulega vökvun og góða áburðargjöf á 10-14 daga fresti. Melónur þarf yfirleitt að handfræva.
Paprika
Capsicum annuum var. glossum er runnakennd, einær, verður c.a. 80 c.m. á hæð og c.a. 50 c.m. að umfangi. Aldin hennar eru 3-15 c.m. á hæð en 3-8 c.m. að þvermáli. Litur aldinanna er ýmist grænn, rauður, gulur, eða appelsínugulur. Þetta er hitabeltisplanta og henni líður vel í 20°C hita og í miklum raka, 70-80%. Hitinn má aldrei fara niður fyrir 15°C né upp fyrir 30°C. Ef hitinn er of mikill myndar hún færri aldin. Paprikan vill frjóan djúpan jarðveg, 8-12 c.m. potta en hefur ekki mikla þörf fyrir nitur. Það tekur 8-10 vikur að forrækta papriku. Henni er sáð í bakka og dreifplantað í uppeldispotta eftir 2.-3. vikur. Mikilvægt er að halda háum hita meðan á spírun stendur (23-25°C) en lækka svo hitann í 20°C eftir dreifsetningu. Hæfilegt bil milli plantna er 45-50 c.m. á hvern veg. Paprikan þarf uppbindingu og jafnan jarðvegsraka. Hún er sérstaklega viðkvæm fyrir spunamaur og blaðlús.
Tómatar
Lycopersicon escukentum eru einærir. Þeir hafa tvennskonar vaxtarlag. Annarsvegar eru það einstofna einstaklingar (klifurplöntur) og hins vegar runnakenndir. Á einstofna plöntum er blómaklasinn efstur en á þeim runnakenndu myndast margar hliðargreinar sem allar enda í blómaklasa. Tómatar vaxa best við 20-24°C. Ef hitinn fer niður fyrir 16°C eða upp fyrir 27°C vaxa þeir mjög lítið. Tómatplöntur þurfa mikla birtu og frjóan vel framræstan jarðveg. Það er nauðsynlegt að sótthreinsa eða skipta um jarðveg árlega til að forðast sjúkdóma og meindýr. Tómatplantan þarf djúpan jarðveg og það tekur 8 vikur að forrækta hana. Henni er sáð í bakka og síðan, þegar fyrstu kímblöðin sjást eru plönturnar látnar í 12 c.m. botnlausa uppeldispotta. Ágætt bil á milli plantna er c.a.45 c.m. þannig er hægt að hafa góðan gang til að komast vel að þeim. Aldinin eru hnöttótt, c.a.5-10 c.m. að þvermáli, oftast rauð. Plönturnar þurfa uppbindingu, yfirleitt með vír en hann þar að vera í það minnsta 2 m. langur. Tómatplöntur þurfa góða vökvun en meðan þær eru ungar geta þær fengið rótarfúa og grámyglu séu þær vökvaðar of mikið.
Eggaldin
Solanum melongena er skammlífur runni og aldinin eru oftast nýtt á fyrsta ári. Plönturnar verða 60-70 c.m. háar og 50 c.m. að ummáli. Aldinin eru talsvert breytileg að lögun, stundum egglaga, perulaga eða kringlótt. Þau vega 200-500 gr. og eru dökkfjólublá eða gulgræn en einnig eru til hvít. best er að rækta þau í 24°C hita að deginum en hitinn má fara niður í 18°C á næturnar. Mismunur á hita dags og nætur má helst ekki vera meiri en 5°C. Plantan þarf frjóan, rakan jarðveg og hefur miðlungs niturþörf. Sá skal í hólfaða bakka en síðan, þegar plönturnar hafa náð c.a. 8 c.m. hæð,er þeim dreifplantað í 12 c.m. uppeldispotta. Þegar fyrstu blómin springa út er tímabært að panta í beð og hafa bilið á milli plantnanna 40-50 c.m. svo hægt sé að hafa gott aðgengi að hverri plöntu. Það getur verið þörf á að binda plönturnar upp annað hvort við stuðningsprik eða nota vír til að hjálpa þeim uppá við. Á tveggja vikna fresti er gott að dreifa alhliða áburði á beðið.
Nú er um að gera að láta reyna á ræktunarhæfileikana við ræktun á aldinmatjurtum.
Gangi ykkur vel.
Með aldinkveðju
Magnús Jónasson
Skrúðgarðyrkjufræðingur.Sveppir og sveppatínsla
Villtir matsveppir
Ef safna á sveppum til átu er mikilvægt að vanda valið og neyta aldrei sveppa sem ekki hafa verið greindir sem hæfir til neyslu. Þrátt fyrir að hér á landi vaxi fáir eitraðir sveppir er aldrei of varlega farið og óþarfi að fara út í tilraunastarfsemi.
Þrátt fyrir að tiltölulega fáar tegundir af eitruðum sveppum finnist hér á landi má þó nefna tegundir eins og berserk, slöttblekil, köngulsveppi, viðarkveif, garðlummu, trektlur og höddur. Flestir þessir sveppir valda magaverkjum, uppköstum, niðurgangi og jafnvel ofskynjunum. Með hlýnandi loftslagi og aukinni ræktun má búast við að fjölgi í fungu landsins og því full ástæða til að fara varlega þegar sveppir eru tíndir til neyslu.
Helstu sveppategundirnar
Til að greina sveppi er gott að hafa góða bók við höndina. Byrjendum er ráðlagt að læra að þekkja nokkrar algengar tegundir til að byrja með, t.d. kúalubbi, furusveppur og gorkúla, en láta aðra sveppi eiga sig í fyrstu. Smám saman eftir því sem þekkingin eykst er svo nýjum tegundum bætt við í söfnunarferðum.
Villtir íslenskir matsveppir eru allir hattsveppir en lögun hattsins getur verið mismunandi til dæmis hvelfdur, flatur eða kúlulaga svo dæmi séu tekin. Ef er litið undir hatt ýmissa stórsveppa eru þar annað hvort fanir eða pípur og lítið mál er að þekkja þær í sundur. Undir hatti pípusveppa er röð lóðréttra pípa sem minna einna helst á svamp. Fansveppir hafa aftur á móti lóðrétt blöð eða fanir sem liggja undir hattinum.
Allir nema einn pípusveppur, piparsveppur, sem hér hefur fundist eru ætir. Þeirra á meðal eru lerki- og furusveppir, kóngssveppurinn og kúalubbi.
Sveppatímabilið
Sveppir skjóta upp kollinum síðsumars í ágúst og fram eftir hausti í september og jafnvel fram í október ef vel viðrar. Mest er um þá í skóglendi og hefur tegundum matsveppa fjölgað með aukinni skógrækt en þeir finnast einnig í mó- og graslendi. Sumar tegundir vaxa í kringum ákveðnar trjátegundir eins og furusveppur og lerkisveppur en aðrar lifa í sambýli við margar tegundir eins og kóngssveppur og kúalubbi. Best er að tína sveppi 3 til 4 dögum eftir rigningu og í þurru veðri því annars eru þeir slepjulegir viðkomu. Þá er líka mest af þeim.Sveppir eru bestir á meðan þeir eru ungir og óskemmdir af áti snigla eða skordýra. Þegar sveppir eru tíndir skal taka neðst um stafinn og snúa honum varlega og losa þannig frá jarðveginum. Einnig má skera þá lausa með beittum hníf. Ekki er ráðlagt að kippa sveppum upp því þá er hætt við að ímurnar eða sveppþræðirnir skemmist. Ráðlegt er að tína sveppi í ílát sem loftar vel um t.d. körfu eða kassa en aldrei í plastpoka eða plastílát því þá rotna þeir.
Hreinsun á sveppum
Gott er að skera neðsta hlutann af stafnum burt og hreinsa skal allt lauf og óhreinindi af um leið og sveppirnir eru tíndir og er ráðlegt að fjarlægja allar skemmdir strax. Ef til stendur að þurrka sveppina er gott að skera þá í tvennt til að sjá hvort þeir eru maðkaðir. Möðkuðum sveppum verður að henda og er best að gera það á staðnum. Þeir sem safna sveppum ættu að venja sig á að ganga vel um sveppamóinn og hvorki taka upp né sparka um koll sveppum sem ekki er ætlunin að safna. Sveppir eru nauðsynlegur hluti af hringrás náttúrunnar og enginn ástæða til að skemma þá að ástæðulausu.
Geymsla á sveppum.
Sveppir eru viðkvæmir og geymast illa og óráðlegt er að geyma ferska sveppi lengur en sólarhring eftir að þeir eru tíndir. Algengasta geymsluaðferðin er frysting eða þurrkun.
Ef frysta á sveppina skal hreinsa þá vel og skera í bita. Hita skal bitana við vægum hita á pönnu og láta þá svo kólna. Að því loknu skal setja þá í ílát og í frysti.Við þurrkun er best að sneiða sveppina og dreifa þeim á grind eða grisju. Sveppirnir þurfa að vera orðnir skraufþurrir fyrir geymslu. Ef þeir eru harðir og stökkir eru þeir nógu þurrir, en ef þeir eru seigir verður að þurrka þá betur. Þurrkaða sveppi má setja beint út í súpur og pottrétti en ef á að steikja þá, þarf að láta þá liggja í bleyti í nokkrar klukkustundir fyrir matreiðslu.Vilmundur Hansen
Inniplöntur
Hvernig er best að vökva
Hvernig er best að vökva
Algengasta dánarorsök pottaplanta er röng vökvun þ.e. annað hvort of mikil eða of lítil. Íslenskt kranavatn hentar flestum pottaplöntum, það er sérlega kalksnautt og hentar því fleiri pottaplöntum en kranavatn í flestum öðrum löndum. Mikilvægt er að nota ekki of kalt vatn en gott er að láta vatnið standa yfir nótt áður en vökvað er.
Þrjár leiðir til að vökvaVökva í moldina
- Nota vatnskönnu með mjóum stút til að stýra vatnsmagni
- Passa að vökva ekki of mikið
- Hella burt því vatni sem stendur eftir í undirskál eða yfirpotti eftir klukkutíma
Vökva að neðan
- Auðvelt að tryggja að jarðvegurinn blotni í gegn
- Ólíklegra að maður ofvökvi
- Hella burt því vatni sem stendur eftir í undirskál eða yfirpotti eftir klukkutíma
- Hægt að bregðast við svarðmýi (litlu svörtu flugunum) og sveppum (hvítri skán í jarðvegi) með því að vökva að neðan.
- Einstaka plöntur (t.d. pálíur og heimilisfriður) þola illa að vatn lendi á blöðum og þurfa því að vera vökvaðar að neðan
Dýfa plöntunni
- Sú aðferð sem tryggir best að jarðvegurinn blotni alveg í gegn en maður ofvökvi þó ekki
- Potturinn tekinn og dýft í fötu af vatni.
- Jarðvegurinn er blautur í gegn þegar loftbólur hætta að stíga til lofts
- Potturinn þarf síðan að standa þangað til umfram vatnið hefur runnið burt
Hversu oft á að vökva
Hversu oft á að vökva
Enga fasta reglu er hægt að setja um vökvun. Hún fer eftir plöntunni, hita- og rakastigi í herbergi, birtu og árstíð. Gott er að kynna sér plöntuna til að vita hversu mikinn raka hún þarf. Sumar plöntur verða að þorna vel á milli, sumar vilja aðeins að efsta lag jarðvegarins þorni og sumar þola litla sem enga þornun.
Til að vita hvort kominn sé tími til að vökva er best að skoða jarðveginn. Gott er að stinga putta í moldina og athuga rakastigið. Ef hún er þurr c. 3 cm ofan er kominn tími til að vökva flestar plöntur. Best er þó að nota rakamæli.Einnig þarf að passa að vatnsþörfin fer eftir árstíma.
Vetrarvökvun
Á veturna þarf að draga úr vökvun. Í skammdeginu þurfa plöntur mikið minna vatn. Ef vökvað er jafn oft og mikið og yfir sumar mun umfram vatnið sitja eftir í pottinum. Það getur valdið rótarfúa og svarðmýi (litlu svörtu flugurnar).
Fylgjast vel með plöntunum á sólríkum dögum yfir sumartímann. Á björtum stað getur planta þornað hratt á blíðviðrisdögum.Áburðargjöf inniplantna
Hvenær á að nota áburð
Mikilvægt er að gefa plöntum næringu milli þess sem þeim er umpottaðar. Ef það er ekki gert er hætta á næringarskorti sem getur valdið blaðskaða eða að blómplanta blómstri ekki.
Mikilvægt er að vökva ekki með næringu yfir veturPlantan getur ekki nýtt sér næringuna í skammdeginu en hún mun byggjast upp í jarðveginum. Gamalt húsráð er að vökva með næringu í öllum þeim mánuðum sem enda ekki með r-i. Það er, mars – ágúst; en ekki í mánuðunum; september – febrúar.
Einnig er mikilvægt að gefa ekki of mikla næringu og ekki of oft. Fylgja skal fyrirmælum með hverri næringu (og jafnvel þynna út meira en þær segja) og alltaf vökva með hreinu vatni a.m.k. einu sinni milli næringar þannig að næringin byggist ekki upp í jarðveginum.Súr næring
Einstaka plöntur þurfa sérhæfða næringu, svo sem lyngrósir, hortensíur og gardeníur, sem vilja súra næringu.
Hvernig mold er best að nota
Hvernig mold er best að nota
Þær pottaplöntur sem við erum með inni hjá okkur koma víðsvegar frá og eru vanar mismunandi jarðvegi. Réttur jarðvegur er ekki alltaf bráðnauðsynlegur en ef hann er sá rétti auðveldar það alla aðra umhirðu á plöntunni. Ef plantan þín er viðkvæmari en hún ætti að vera fyrir mismunandi raka- og birtuskilyrðum er mjög líklegt að hún sé í óheppilegum jarðvegi. Hægt er að fletta uppi þörfum hverrar plöntu fyrir sig eða íhuga rakaþörf og ákveða moldina út frá því. Einnig er hægt að blanda bætiefnum í moldina til að laga hana að sérþörfum hverrar plöntu.
Alhliða mold
Mold sem hentar fyrir flestar pottaplöntur. Passa þarf að;- drenið sé gott (að hún verði ekki að drullu þegar hún blotnar)
hún sé rakadræg (hún haldi í sér vatni og það leki ekki strax í gegn) - að hún haldist loftkennd (verði ekki að steypu þegar hún þornar)
- einnig er gott að athuga hvort hún sé næringarbætt og pH-jöfnuð
Ef plantan þarf sérhæfða mold er góð almenn mold heppilegur grunnur
til þess að planta bætiefnum saman við.
Góð almenn mold sem fæst í Garðheimum er Culvita Potgrond.
Sáðmold
Mold ætluð til að sá fræjum í og koma upp græðlingum. Sáðmold er
sandkennd með hröðu frárennsli sem kemur í veg fyrir rótarfúa. Hún er
einnig ekki jafn næringarbætt og almenn mold og kemur þannig í veg
fyrir ofvöxt græðlinga sem hætta er á í almennri mold. Hægt er að sá
fræjum beint í hana og halda kímplöntunum í henni þar til nokkur
laufblöð eru komin á þær. Þá er hægt að færa plöntuna yfir í almenna
mold.Kaktusamold
Mold ætluð kaktusum og þykkblöðungum. Hún hentar einnig vel fyrir
índíanafjöður og aðrar plöntur sem þola illa að standa í vatni. Moldin er
mjög sandkennd og því er frárennslið mjög hratt. Auðveldar hirðu á
þessum plöntum til muna þar sem töluvert minni hætta er á ofvökvun
og rótarfúa.Súr mold
Mold ætluð plöntum sem þurfa lægra pH-gildi en er í almennri mold.
Gildið í slíkri mold er um 4.5 - 6.5, í stað 7+ í almennri mold. Röng mold
getur valdið næringarskorti í sýrukærum plöntum þar sem þær geta
ekki tekið upp efni í röngu sýrustigi. Dæmi um þessar plöntur eru
lyngrósir, hortensíur, alparósir og gardeníur. Einnig er hægt að laga
sýrustigið af með súrri fljótandi næringu.Leirkennd mold fyrir ólífu- og sítrustré
Ólífu- og sítrustré koma frá ströndum Miðjarðarhafs þar sem
jarðvegurinn er leirkenndur með hröðu dreni. Umhirða þeirra plantna
og annarra Miðjarðarhafsplanta svo sem köngulpálma er auðveldust í
þessari mold.- drenið sé gott (að hún verði ekki að drullu þegar hún blotnar)
Bætiefni í mold
Bætiefni í mold
Hægt er að bæta dren og rakadrægni með því að blanda moldina með
bætiefnum.
Kókostrefjar
Kókostrefjar eru notaðar sem jarðvegur fyrir sumar orkídeutegundir
sem þola ekki venjulegan jarðveg.
Einnig er hægt að blanda þeim við jarðveg til að gera hann
loftkenndari, rakadrægari og auka dreni
Vikur
Vikur er hægt að nota neðst í potti til að auka dren.
Ef ekki er hægt að tryggja dren er hægt að setja gott lag af vikri neðst í
pottinn svo vatnið safnist þangað og sitji ekki á rótum.
Einnig er hægt að blanda honum við jarðveg ti að gera hann
loftkenndari og auka dren.
Leirkúlur
Leirkúlur eru notaðar neðst í potti til að auka dren, leirkúlurnar
draga einnig í sig vökva sem þær skila síðan og geta því aukið
rakadrægni og lengt tíma milli vökvuna.
Einnig er hægt að blanda þeim við jarðveg til að gera hann
loftkenndari og rakadrægari. Þær henta sérlega vel fyrir plöntur sem
þola þurrk illa þar sem þær skila raka aftur í jarðveg þegar hann
þornar.Vermíkúlít
Vermíkúlít er bætiefni fyrir jarðveg. Það eykur frárennsli en er aðallega
notað til að gera moldina rakadrægari. Það hentar því vel fyrir plöntur
sem þola illa þurrk og er oft notað með græðlingum og kímplöntum.
Perlít
Perlít er bætiefni fyrir jarðveg. Það er einnig hentugt til að róta
afklippur eða vatnsræktun. Í jarðvegi eykur það frárennsli og gerir
hann loftkenndari.
Vatnskristallar
Einnig kallað vatnsgel. Litlir kristallar sem draga í sig vatn þegar
vökvað er sem þeir skila síðan út í jarðveginn þegar hann þornar. Gerir
þannig moldina rakadrægari og lengir tíma milli vökvana.Hvenær á að umpotta
Hvenær á að umpotta
Best er að umpotta í byrjun vaxtartímans, að vori, en það er ekki nauðsyn. Ef hægt er að bíða til vors er það betra. En ef mjög þröngt er um plöntuna eða hún farin að þorna mjög hratt er betra að umpotta henni en láta hana bíða til vors.
Hægt er að brúa bilið milli umpottanna með því að setja nýtt lag af mold efst til þess að auka rakadrægni og næringu í jarðvegi.
Til að sjá hvort tímabært sé að umpotta er gott að lyfta upp undirpottinum og sjá hvort rætur séu komnar í gegn um götin í botninum. Einnig er hægt að taka utan um pottinn og finna þrýstinginn, hvort ræturnar séu búnar að fylla upp pottinn að innan. Ef hvort tveggja (eða annað) á við, er líklegt að kominn sé tími á umpottun.Aðrar vísbendingar um að kominn sé tími til er ef plantan þornar mjög hratt milli vökvanna (ef plantan hefur innbyrt alla moldina helst raki ekki í pottinum) og ef plantan er að visna eða blöðin ljós.
Rótarbundnar plöntur
Einstaka plöntur þrífast betur ef þær eru rótarbundnar og eru því umpottaðar sjaldnar.
Til dæmis friðjarlilja, sómakólfur og indíánafjöður. Gamalt húsráð er að umpotta þeim ekki fyrr en þær sprengja pottinn utan að sér.
Einstaka plöntur eru með viðkvæmt rótarkerfi og því ætti að raska því sem minnst við umpottun. Dæmi um slíkar plöntur eru friðarlilja og strelitzia (Bird of Paradise)Hvernig er plöntum umpottað
Hvernig er plöntum umpottað
Þegar plöntu er umpottað er hún sett í stærri pott og moldin endurnýjuð. Þumalputtareglan er sú að stækka pottinn um eina stærð (u.þ.b. 2 cm stærri í þvermáli). Ekki er ráðlagt að stækka pottinn meira því annars gæti plantan vaxið úr sér.
- Gott er að grípa mjúklega um plöntuna og byrja að losa pottinn frá henni. Hægt er að þrýsta á pottinn og gjugga honum til þess að losa hann.
- Plantan er tekin upp og varlega leyst úr rótarflækjunni.
- Setjið moldarlag í nýja pottinn og setjið plöntuna ofan á það þannig hún standi í réttri hæð (með nægri mold undir) og í miðjunni.
- Hellið síðan mold með fram plöntunni þannig að plantan sé stöðug í pottinum. Ekki þjappa moldinni um of þar sem hún þarf að vera loftkennd í kring um ræturnar.
- Gott er að láta pottinn standa í vatni í um klukkutíma til þess að draga í sig vökva og síðan láta renna vel af.
Hvernig pott á að nota
Hvernig pott á að nota
Allar plöntur þurfa dren. Ef dren er ekki til staðar munu ræturnar standa í vatni og geta þá fúnað. Algengast hér á landi er að vera með plönturnar í plastundirpotti ofan í hlífðarpotti utan um það. Þannig getur vatnið lekið úr undirpottinum. Mikilvægt er að hlífðarpotturinn sé a.m.k. cm stærri en undirpotturinn þannig loft geti leikið um hann.
Einnig er hægt að setja plöntur beint í pott með gati og hafa síðan undirskál.
Dæmi um þannig potta eru leirpottar. Leirpottarnir eru ekki vatnsheldir eins og plastið er og hafa því meiri áhrif á plöntuna. Kostur við leirpottana er þeir anda og geta því hentað vel fyrir plöntur með viðkvæmt rótarkerfi. Leirpottar munu hins vegar draga í sig vökva og því þorna plöntur fyrr í þeim. Þeir henta því mjög vel fyrir kaktusa og þykkblöðunga eða fyrir þá sem duglegir eru að vökva.
Ef potturinn býður ekki upp á dren né að plastpottur sé hafður í honum er hægt að setja gott lag af vikri í botninn. Þá getur vatnið lekið niður í það lag og situr ekki á rótunum.Umpottun - kennslumyndband
Hér má sjá kennslumyndband hvernig best er að umpotta pottaplöntum.
Hvernig hægt er að hækka loftraka
Hvernig hægt er að hækka loftraka
Almennt er rakastig íslenskra heimila of lágt fyrir pottaplöntur. Ráðlagt rakastig fyrir flestar pottaplöntur er 40-60% og hærra fyrir sumar.
Of lágt rakastig getur valdið skemmdum á laufblöðum, þau skrælnað eða orðið brún á endunum. Lauffagrar plöntur eins og calatheur þurfa hátt rakastig til að haldast fallegar og heilbrigðar. Hægt er að halda rakastigi uppi með að úða plöntur reglulega. Best er að úða daglega yfir plöntuna alla. Einnig er gott að velja staðsetningu slíkra plantna vel, ekki nálægt glugga eða hurð.
Ef það er ekki nóg er hægt að útbúa rakabakka undir plöntuna; stór undirskál með vikri eða smásteinum þar sem vatn stendur og hækkar rakastig.
Ef planta þarf sérlega hátt rakastig er einnig hægt að hafa rakatæki eða lítið ilmolíutæki hjá á henni.Plöntur sem þurfa mikla vökvun
Hvaða plöntur þurfa mikla vökvun
Einstaka plöntur þola litla sem enga þornun. Að sumu leyti eru þessar plöntur auðveldar þar sem erfitt er að ofvökva þær (nema þær bókstaflega standi í vatni). Huga þarf sérstaklega að þeim á mjög sólríkum dögum eða ef farið er í burtu í einhvern tíma. Dæmi um slíkar plöntur eru:
- Friðarlilja
- Burknar
- Aspas
- Sumir kærleiksviðir (philodendron)
- Heimilisfriður
- Brómelíur
- Gardeníur
- Ýmsar hitabeltistegundir
Hægt er að koma í veg fyrir þorrnun með því að setja þessar tegundir í sjálfsvökvandi pott eða nota vökvunarstaukPlöntur sem þola að þorna
Plöntur sem þola þurrk vel
Sumar plöntur þola vel að vera vökvaðar sjaldan. Þessar plöntur henta vel þeim sem eiga það til að gleyma að vökva, fara oft burt og á hlýja og þurra staði. Þessar plöntur vilja jarðveg og pott með góðu dreni. Dæmi um slíkar plöntur eru:
- Kaktusar
- Mjólkurjurtir
- Sómakólfur
- Indíanafjöður og indíanahöfðingi
- Þykkblöðungar
- Maríulauf
- Sjómannsgleði
- Pálmalilja, jukka
- Drekatré
- Hjartband
- Perluband
Hvaða plöntur sem henta fyrir svefnherbergi
Hvaða plöntur sem henta fyrir svefnherbergi
Lofthreinsandi plöntur henta vel fyrir svefnherbergi, til dæmis;
- Indíánafjöður og indíánahöfðingi
- Sómakólfur
- Friðjarlilja
- Mánagull
- Drekatré
- Veðhlaupari
- Gúmmífíkja
En varast plöntur sem gefa frá sér efni sem gætu valdið
ofnæmisviðbrögðum eða valda álagi á öndunarfæri. Má nefna;- bergfléttu
- suma burkna
- sumar blómstrandi plöntur
Plöntur sem henta fyrir baðherbergi
Plöntur sem henta fyrir baðherbergi
Hærra rakastig er oft í baðherberginu í öðrum herbergjum hússins. Það er því upplagt herbergi fyrir þær pottaplöntur sem vilja hærra rakastig.
Rakakærar pottaplöntur eru t.d.- Friðarlilja
- Burknar
- Mánagull
- Vínviður
- Aspas
- Gullpálmi
- Loftplöntur
- Brómelíur
Plöntur sem henta fyrir skrifstofur
Plöntur sem henta fyrir skrifstofur
Plöntur í skrifstofu þurfa oft að þola litla birtu (eða birtu frá flúorljósum), lágt rakastig og að það komi tímabil þar sem vökvun er lítil. Sem betur fer eru til fallegar og auðveldar plöntur sem þola þessar aðstæður vel og eru því upplagðar í skrifstofur. Má nefna:
- Mánagull
- Mánageisli
- Indíánafjöður og indíánahöfðingi
- Sómakólfur
- Veðhlaupari
- Drekatré
- Pálmalilja, jukka
- Sjómannsgleði
- Maríulauf
- Gúmmífíkja
Þessar plöntur eru auk þess allar lofthreinsandi.
Plöntur sem þola vel að vera í skugga
Plöntur sem þola vel að vera í skugga
Sumar plöntur þola litla birtu mjög vel. Þetta eru oft skógarbotnsplöntur vanar skugga. Oft helst hönd í hönd að þær plöntur sem þola skugga vel þola þurrk illa og vilja einnig háan loftraka, en það eru til undantekningar við þeirri reglu. Dæmi um skuggþolnar plöntur eru:
- Burkna
- Calatheur
- Flauelsfjöður
- Aspas
- Bænablóm
- Friðarlilja
- Mánagull
- Sjómannsgleði*
- Maríulauf*
- Veðhlaupari*
- Sómakólfur*
- Indíánafjöður og indíánahöfðingi*
*þurfa ekki mikla vökvun en þola skugga vel
Plöntur sem þola mikla sól
Plöntur sem þola mikla sól
Það getur verið vandasamt að finna plöntu fyrir mjög sólríkan stað. Flestar
plöntur munu brenna og skrælna í of mikilli birtu. Þær plöntur sem þola sem
mesta birtu eru til dæmis:- Kaktusar
- Mjólkurjurtir
- Þykkblöðungar
- Perluband
- Hjartaband
- Havajirós
- Papírus
Pottaplöntur í skammdeginu
Pottaplöntur í skammdeginu
Mest krefjandi verkefni íslenska pottaplönturæktandans er skammdegið. Fáir klukkutímar af birtu á hverjum degi gefa plöntum litla orku til að vinna úr og þá verða þær viðkvæm fyrir allskonar vandamálum. Aukin kynding innandyra gerir loftið þurrt og hitastig í gluggakistum getur orðið of lágt.
Ekki gefa næringu
Mikilvægt er að gefa enga næringu með vökvun yfir skammdegið þar sem plantan mun ekki geta nýtt sér það.Plöntur má færa til innanhúss
Hægt er að bregðast við minna sólarljósi með því að færa plöntur á bjartari stað. Björtustu staðirnir, sem væru óæskilegir um mitt sumar, geta hentað vel fyrir plöntur yfir dimmasta skammdegið. Einnig er hægt að kaupa vaxtarperu með litrófi ætluðu plöntum.
Raki er nauðsynlegur
Lægra rakastig getur valdið því að plönturnar þorna fyrr og blöð þorna. Gott er að úða oftar yfir vetur en ella, eða fjárfesta í rakatæki eða rakabakka (bakki undir plöntunni með steinum eða vikri þar sem vatn getur staðið).
Hitastig í gluggakistum getur einnig orðið of lágt fyrir sumar plöntur, gott að athuga hitastigið og færa þær á annan stað.Plöntur sem eru lofthreinsandi
Plöntur sem eru lofthreinsandi
Allar ljóstillífandi plöntur munu stuðla að hærra súrefnismagni í lofti og draga úr koltvíoxíði. Þar að auki hreinsa sumar plöntur upp önnur óæskileg efni úr lofti, svo sem formaldehýð og bensól. Lofthreinsandi plöntur eru til dæmis:
- Indíánafjöður og indíánahöfðingi
- Sómakólfur
- Friðjarlilja
- Mánagull
- Drekatré
- Veðhlaupari
- Gúmmífíkja
- Sverðburkni
Plöntur sem eru eitraðar
Plöntur sem eru eitraðar
Margar plöntur eru eitraðar ef innbyrtar. Oft þýðir þetta ógleði og uppköst en geta valdið alvarlegum verkunum í stórum skömmtum. Einnig getur safi sumra plantna valdið útbrotum ef hann kemst í snertingu við húð. Ekki þarf að óttast þessar plöntur svo lengi sem viðeigandi ráðstafanir eru gerðar, hanskar notaðir við umpottun og þær hafðar þar sem börn komast ekki í þau. Ef einhver hluti er innbyrtur er hægt að hafa samband við Eitrunardeild Landspítalans.
https://www.landspitali.is/sjuklingar-adstandendur/deildir-og-thjonusta/eitrunarmidstod/Best er að kynna sér alltaf plöntu áður en farið er með hana heim til að vita hvort hún sé eitruð. Hægt er að finna uppflettilista yfir eitraðar plöntur hér:
https://ucanr.edu/sites/poisonous_safe_plants/Toxic_Plants_by_Scientific_Name_685/Meðal algengra stofuplantna sem eru eitraðar mönnum eru:
- Nería
- mjókurjurtir (t.d. jólastjarna)
- köllubróðir
- rifblaðka (monstera)
- jasmína
Plöntur sem eru góðar byrjandaplöntur
Plöntur sem eru góðar byrjandaplöntur
Það er gott að byrja á einfaldri plöntu sem fyrirgefa fúslegar ónákvæma vökvun. Sem dæmi má nefna:
- Sómakólfur
- Indíánafjöður og indíánahöfðingi
- Drekatré
- Maríulauf
- Sjómannsgleði
- Veðhlaupari
- Mánagull
- Pálmalilja, jukka
- Mjólkurjurtir
- Sebrína
- Nóvemberkaktus
- Hjartaband
Plöntur sem eru gæludýravænar
Plöntur sem eru gæludýravænar
Margar stofuplöntur sem við erum með eru eitraðar hundum og köttum.
Almennt ættu þó gæludýr ekki að reyna að borða plönturnar ef rétt er hugað að næringarinntöku þeirra. Það er þó hvers eiganda að þekkja sitt dýr.
Hér er hægt að fletta upp hvort planta er eitruð hundum eða köttum
Nokkur dæmi um plöntur sem eru ekki eitraðar hundum og köttum eru:- Pálína
- Veðhlaupari
- Banani
- Sverðburkni
- Calathea
- Piparskott
Ýmislegt sem getur verið að pottaplöntunum
Það er allt morandi í litlum svörtum flugum
Litlu svörtu flugurnar eru svarðmý. Þær gera pottaplöntum lítinn skaða en geta gert eigendur þeirra gráhærða. Svarðmý er oftast vísbending um ofvökvun, eða að einhvers staðar standi vatn. Flugan þarf standandi vatn til að verpa. Ef of mikið er vökvað stendur bleyta eftir í plöntunni þar sem eggin og lirfan getur lifað. Fyrsta skrefið er því að draga úr vökvun. Einnig getur hjálpað að vökva að neðan. Fylgist vel með mold til þess að vera viss um að vökva aldrei þegar moldin er enn blaut. Límgildrur henta vel til að góma fullorðnu flugurnar. Límborða er hægt að hengja við plöntur og vaska eða stinga í moldina.
Gamalt húsráð er að strá þunnu lagi af kanil yfir moldarlagið eða setja sandlag, svo lirfan komist ekki upp.
Einnig er hægt að eitra, þá með Húsa- og garðaúða eða öðru eitri, en það er alls ekki nauðsynlegt við þessari vá.Laufblöð detta af
Ef laufblöð detta skyndilega af plöntu – jafnvel mörg í einu, án þess að nokkuð sjáist á þeim geta nokkrir hlutir verið að.
Lauffallið er oft viðbragð við snöggu áfalli.
Til dæmis mætti athuga hvort vökvað hafi verið með mjög köldu vatni.
Eða plantan lent í miklum kulda í einhvern tíma.
Einnig getur lauffall verið viðbragð við þurrki, þannig gott er að skoða jarðveginn og ef hann er þurr vökva oftar í framtíðinni.
Ef blöðin fúna eða skrælna aðeins áður en þau falla er líklegt að um ofvökvun eða of litla vökvun hafi verið að ræða.
Blaðfall getur einnig verið vegna einhverra meindýra og því er líka gott að skoða vel hvort eitthvað óæskilegt kvikt sé á plöntunni.
Á sama tíma er gott að hafa í huga að það er einnig eðlilegt að planta felli laufblöð stöku sinnum.Laufblöðin verða brún á endanum og/eða brúnunum
Oftast má skýra brúna enda vegna of lágs loftraka. Algengt er að sjá þennan skaða á fagurgrænum laufplöntum sem þurfa góðan loftraka. Ráðið við því er að færa plöntuna þar sem súgur er minni, úða hana oftar og jafnvel fá rakatæki við hana.
Brúnir endar geta einnig verið vísbending um of litla vökvun (eða of mikla í einhverjum tilfellum) eða of mikinn hita.Laufblöðin eru að skrælna
Oftast má skýra skrælnuð laufblöð vegna of lítillar vökvunar en of lágur
loftraki og mikill hiti getur einnig verið vandinn.Laufblöðin eru undin
Undin laufblöð eru oftast vísbending um að of mikill hiti sé og of lágur raki (til
dæmis ef plantan er upp við heitan ofn).
Það getur líka verið merki þess að einhverjar óværur séu á plöntunni og því ætti einnig að skoða hana vel.Það er brúnn blettur á laufblaðinu
Ágæt þumalputtaregla er að skaðablettur á brún laufblaðs sé líklegast vegna of lágs raka, en blettur á miðju blaðinu líklegast sólbrunni. Þetta er langt frá því að vera algilt. En ef stór brúnn skaðablettur er á miðju laufblaði er sól líklegasti sökudólgurinn og fyrsta ráð er að færa plöntuna lengra frá glugga.
Bletturinn getur einnig verið vísbending um of litla (eða einstaka sinnum of mikla) vökvun eða of mikinn hita og lágan raka.Það eru litlir brúnir blettir á laufblöðunum
Ef blettirnir eru litlir á laufblöðum er ólíklegra að um sólskaða sé að ræða. Ef blettirnir eru dökkbrúnir og korkkenndir er líklegt að þeir séu vegna ofvökvunar. Ef blettirnir eru ljósir og þurrir eru líklegt að þeir séu vegna of lítillar vökvunar. Eins og með flestar skemmdir er einnig gott að athuga hvort eitthvað óæskilegt kvikt sé á plöntunni.
Laufblöðin eru gulleit
Gulleit laufblöð gætu líklega verið vegna of mikillar eða of lítillar vökvunar, þannig best er að skoða fyrst hvort moldin sé mjög þurr eða mjög blaut. Laufblöð geta einnig orðið gul í miklum súgi og kulda.
Gulleit laufblöð geta einnig verið vísbending um næringarskort, sérstaklega ef mörg laufblöð eru gul.
Á sama tíma er gott að hafa í huga að það er einnig eðlilegt að planta felli laufblöð stöku sinnum.Blómknúppar falla af án þess að blómstra
Ef blómplanta verður fyrir einhverskonar áfalli er hennar fyrsta viðbragð að hætta við blómstrun. Að eyða þeirri orku ekki ef aðstæður eru ekki góðar. Það er því vísbending að eitthvað megi betur fara. Of lítil eða of mikil vökvun, ásamt og lágum loftraka, eða röngu hitastigi getur valdið því að blóm felli blómknúppa. Eins er gott að athuga hvort einhver væra sé á plöntunni.
Blómið mitt blómstrar ekki
Ef blómplanta blómstrar ekki ár eftir ár er hægt að athuga hvort nokkur atriði séu í lagi.
Í fyrsta lagi mun blómplanta ekki blómstra ef of dimmt er hjá henni, þannig hægt er að prófa að setja hana á bjartari stað.
Einnig er hægt að prófa að gefa henni fljótandi næringu fyrir blómstrandi plöntur, en það getur kallað á blómstrun.
Svo þarf einnig að hafa í huga að sumar plöntur blómstra ekki fyrr en þær fylla upp í pottinn og þröngt er um ræturnar. Dæmi um slíka plöntu er friðarlilja. Þegar friðarlilja er umpottuð má búast við að hún blómstri ekki í einhvern tíma eftir það. Ef plantan er í stórum potti er hægt að prófa að umpotta henni í minni pott og sjá hvort hún blómstri þá.Blöðin lúta niður og hanga
Fyrst skal athuga hvort plantan sé þurr og vökva strax ef svo er. Oft er þetta merki þess að ekki sé vökvað nóg.
Hinsvegar getur það líka verið merki þess að of mikið hafi verið vökvað. Þá eru laufblöðin oft lin og þrútin, en einnig ætti að vera hægt að sjá það á moldinni.
Ef plantan öll virðist visna getur vandinn verið rótarfúi. Hann kemur upp ef moldin helst blaut eða of þurr lengi. Best er að taka upp plöntuna og hreinsa ræturnar vel (sem eru þá dökkar og fúnar) og setja í nýja mold (sem er hvorki mjög þurr né blaut). Það getur verið erfitt að ná plöntu til baka eftir að rótarfúi er kominn.
Að lokum gætu þetta einnig verið viðbrögð við einhverri væru og því gott að skoða plöntuna vel.Blöðin ljós og slöpp
Ef plantan er lin og efsta lag hennar mjúkt og brotnar auðveldlega er líklegt að ofvökvun sé sökudólgurinn. Ef það er raunin er mikilvægt að leyfa moldinni að þorna sem allra fyrst, því plantan er farin að fúna. Setjið plöntuna á þurran og hlýjan stað þar sem moldin getur þornað hratt og dragið úr vökvun í framhaldinu.
Ef efsta lag („húð“) plöntunnar er enn hart en plantan sjálf ljós og slöpp gæti verið um of litla vökvun að ræða (sem sést þá á mold).
Líklegast er þó að hún sé á of dimmum stað og þurfi meiri birtu.Plantan mín er að vaxa út í mjóum stilkum
Margar plöntur bregðast við of lítilli birtu með því að „leita“ að birtu með litlum mjóum stilkum. Þetta er algengt hjá t.d. þykkblöðungum þar sem þeir verða háir og grannir í stað þess að vera lágir og bústnir.
Færið plöntuna í meiri birtu.Það er hvít skán ofan á moldinni
Hvít skán á mold er líklegast sveppumygla. Myglan er ekki mjög hættuleg plöntunni en er vísbending um að það sé vökvað of mikið. Dragið úr vökvun ef plantan þolir það. Ef plantan þarf svo mikinn raka er gamalt húsráð að strá þunnu kanillagi yfir moldina.
Það er grá slikja yfir laufblöðunum og vefur
Ef vefur er á plöntunni þarf ekki að örvænta alveg strax - það er gríðarlega margt sem spinnur vef sem getur verið á plöntunni þinni. Köngulær og mítlar geta verið agnarsmáir og fundið sér gott heimili í plöntunni þinni. Þeir munu flestir ekki gera plöntunni þinni neinn skaða og jafnvel halda burtu þeim værum sem gætu gert skaða.
Vefurinn getur hins vegar líka verið spunamaur – sem er ekki velkominn gestur. Ef um spunamaur er að ræða mun einnig sjást skaði á plöntunni sjálfri. Laufblöðin á plöntunni verða grá og mött. Spunamaurinn bítur og sýgur laufblöðin og skilur lítil tannaför eftir. Flekkótt slikja virðist því leggjast yfir blöðin. Ef spunamaur er á plöntunni einangraðu hana strax og skoðaðu leiðbeiningar varðandi skordýr hér að neðan.Það eru hvítir hnoðrar á plöntunni
Hvítir hnoðrar sem líkjast bómull, en eru klístraðir eins og kandífloss, er ullarlús. Lúsin sjálf er silfurgráleit og getur verið svo agnarsmá að hún sést ekki, að því að vera um 0,5 cm löng. Lúsin sest sérstaklega á öll mót (þar sem blað mætir stilki, stilkur bol o.s.frv.) og undir laufblöð. Einangrið plöntuna strax og skoðið nánar leiðbeiningar um skordýr hér að neðan.
Það eru litlar brúngráar skellur á plöntunni
Tvennt kemur til greina ef það eru brúngráar skellur. Það er annaðhvort gamalt ör á plöntunni eða skjaldlús. Til að athuga hvort það sé er gott að sjá hvort hægt sé að kroppa skelluna af. Ef hún fer ekki af, eða brotnar af og skilur eftir sig sár á plöntunni, er skellan sár eða ör. Ef skellan fer af í einu lagi tiltölulega auðveldlega er líklegast um skjaldlús að ræða. Einangrið plöntuna strax og skoðið nánar leiðbeiningar um skordýr hér að neðan.
Það eru silfurgráir flekkir á laufblöðunum
Silfurgráir flekkir á blöðum og litlar svartar doppur ofan á laufblaði eru kögurvængjur. Einangrið plöntuna og skoðið nánar leiðbeiningar um skordýr hér að neðan. Þar sem kögurvængjurnar eru fleygar er mikilvægt að skoða allar aðrar plöntur vel.
Það eru litlar grænar flugur á plöntunni
Litlar grænar flugur eru blaðlýs. Ekki velkominn gestur en með auðveldari værum til að losna við. Einangrið plöntuna og skoðið nánar leiðbeiningar um skordýr hér að neðan.
Það eru litlir ormar/lirfur í moldinni
Litlar hvítar lirfur í moldinni er líklegast pottamor. Pottamor gerir plöntum lítinn skaða, en mörgum finnst þó óþægilegt að hafa hann. Gegn honum er hægt að dýfa plöntunni í heitt vatn (skoða skordýravarnir neðst) eða eitra í jarðveginum.
Það er könguló á plöntunni
Til hamingju, þú ert með náttúrulega skordýravörn. Köngulóin mun ekki gera plöntunni neitt og mun nærast á því sem gæti gert henni skaða.
Ef þú ert hinsvegar ekki hrifinn af nýja gestinum þínum getur þú fjarlægt hann með eyrnapinna eða töng. Einnig virkar almennt skordýraeitur, eins og Húsa- og garðaúði einnig á köngulær.Það er vefur á plöntunni
Ekki örvænta alveg strax – það er gríðarlega margt sem spinnur vef sem getur verið á plöntunni þinni. Köngulær og mítlar geta verið agnarsmáir og fundið sér gott heimili í plöntunni þinni. Þeir munu flestir ekki gera plöntunni þinni neinn skaða og jafnvel halda burtu þeim værum sem gætu gert skaða.
Vefurinn getur hins vegar líka verið spunamaur – sem er ekki velkominn gestur. Ef um spunamaur er að ræða mun einnig sjást skaði á plöntunni sjálfri. Laufblöðin á plöntunni verða grá og mött. Spunamaurinn bítur og sýgur laufblöðin og skilur lítil tannaför eftir. Flekkótt slikja virðist því leggjast yfir blöðin. Ef spunamaur er á plöntunni einangraðu hana strax og skoðaðu leiðbeiningar varðandi skordýr hér að neðan.Það eru litlir gulir hringir á blöðunum, eða annarskonar mynstur
Ljósgrænir eða gulir hringir, eða annarskonar greinilegt mynstur, er líklegast vírussýking á plöntunni. Einangrið plöntuna strax og reynið að staðfesta með að fletta upp að um vírussýkingu sé að ræða. Ef svo er er því miður lítið annað en að gera en að henda plöntunni þar sem engin lyf eru til gegn henni. Skoðið síðan vel hvort hún hafi breitt sér út til annarra plantna.
Meindýr – HÚSRÁÐ
Meindýr – HÚSRÁÐ
Spunamaur
Spunamaur er áttfætla. Hann er agnarsmáar og sést varla með berum augum. Þeir fjölga sér ógnarhratt, en geta farið frá eggi að kynþroska á örfáum dögum og verpt gríðarlegu magni. Spunamaurinn sýgur safann úr laufblöðum og blómknúppum.
Þó erfitt sé að sjá spunamítilinn sjálfan sést vefurinn sem hann spinnur yfir plöntuna berum augum. Mörgum bregður þegar þeir finna vef á plöntunni sinni, en það getur margt annað en spunamaur valdið honum. Því er gott að skoða plöntuna sjálfa vel áður en gripið er til aðgerða. Vefurinn sem spunamaurinn spinnur er fíngerður og þéttur. Hann fer á milli stilka og laufblaða en einnig yfir laufblöðin sjálf. Stundum er hægt að sjá spunamaurinn sjálfan sem litlar rauðappelsínugular doppur á vefinum. Það sést einnig vel skaði á plöntunni sjálfri. Spunamaurinn bítur og sígur laufblöðin en það skilur eftir lítil hvít eða gul sár. Laufblaðið er á endanum allsett þessum örum og virðist þá matt eða með grárri slikju yfir. Á endanum gulna blöðin, oft frá blaðstilki upp.
Eins og með allar værur er fyrsta skref að einangra plöntuna og skoða allar aðrar vel fyrir sýkingu. Ef sýking er mjög langt komið þarf einnig að spyrja sig hvort best sé að fleygja plöntunni.
Gott er að byrja á safna vefnum og vonandi með því fjarlægja sem flesta maura. Ef sýkingin er nýbyrjuð getur verið gott fyrsta ráð að fara með plöntuna í sturtu og skola vel af henni með eins sterkri bunu og plantan þolir. 47° bað aðferðina eða sítrónudropa og uppþvottalögur. Eftir það er hægt að nota náttúrulegan skordýraeyði svo sem InsektriFri eða NeemAzal. Einnig er hægt að nota skordýraeitur eins og Húsa- og garðaúða. Hægt er að lesa nánar um þessar aðferðir og efni að neðan.
Ef plantan er með slíður eða einhver fylgsni þar sem lúsin getur falið sig án þess að hægt sé að ná í hana getur verið mjög erfitt að uppræta sýkinguna.Kögurvængjur
Kögurvængjur eru lítil fleyg skordýr. Hver er um 22 mm. að lengd en þær sjást helst þegar þær fljúga um. Þær sjúga safann úr laufblöðum og blómknúppum. Laufblöðin verða grásilfruð, flekkótt og detta að lokum af plöntunni. Plantan sjálf verður ljós, fær ör og verður undin. Einnig geta komið svartar doppur á laufblöðin. Vængjurnar sjálfar eru oftast undir laufblöðunum.
Fyrsta skref er að einangra plöntuna strax. Kögurvængjur eru fleygar, plantan þarf því að fara í sér rými.
Ef sýkingin er mjög skæð gæti það sniðugasta í stöðunni verið að fleygja plöntunni.
Þar sem þær eru fleygar þarf að skoða allar aðrar plöntur vel þar sem þær eru fljótar að breiða sér út.
Gegn kögurvængjum er gott að nota límgildrur til þess að ná sem flestum fullorðnum dýrum, þar sem að ekki allar eru á plöntunni sjálfri.
Síðan er hægt að nota náttúrulegan skordýraeyði svo sem InsektriFri eða NeemAzal, eða húsráð eins og 47° bað aðferðina eða sítrónudropa og uppþvottalögur. Einnig er hægt að nota skordýraeitur eins og Húsa- og garðaúða. Hægt er að lesa nánar um þessar aðferðir og efni að neðan.Skjaldlús
Skjaldlús er flatt skjaldlaga skordýr. Hún sést á blaði sem dökk- eða ljósbrún skel og getur verið erfitt að sjá að um skordýr sé að ræða ef maður þekkir hana ekki. Skjaldlúsin raðar sér eftir stilkum og æðum. Því er hægt að finna hana á æðum laufblaðs og á öllum mótum; þar sem laufblað mætir stilki, stilkur grein og grein boli. Hún heldur sig einnig undir laufblöðum.
Stundum getur verið erfitt að vera viss um að skella sé skjaldús eða ör á plöntunni. Ef hægt er að kroppa skelluna léttilega af, hún fer af í einu (eða klessist), og skilur ekki eftir sig opið sár, er hún skjaldlús.
Ef sýkingin er mjög væg er hægt að byrja á að týna skjaldlúsina af. Hún klessist og nuddast af mjög léttilega.
Gott er að byrja á því að taka lítinn pensil eða eyrnapinna og dýfa í spritt. Með honum strýkur maður síðan yfir lúsina þar sem hún leynist. Sprittið leysir upp skelina á lúsinni og drepur hana. Ef sýkingin er væg er oft nóg að taka nokkrar umferðir af sprittpenslun, svo lengi sem maður fylgist vel með á milli og eftir. Ef sýkingin er skæðari en það er hægt að nota náttúrulegan skordýraeyði svo sem InsektriFri eða NeemAzal, eða húsráð eins og 47° bað aðferðina eða sítrónudropa og uppþvottalögur. Einnig er hægt að nota skordýraeitur eins og Húsa- og garðaúða. Hægt er að lesa nánar um þessar aðferðir og efni hér á eftir.
Ef plantan er með slíður eða einhver fylgsni þar sem lúsin getur falið sig án þess að hægt sé að ná í hana getur verið mjög erfitt að uppræta sýkinguna.Ullarlús
Ullarlús er hvítt eða silfrað skordýr. Sjálft skordýrið er grásilfrað og sést vel berum augum þegar það er fullvaxið. Hún skilur einnig eftir sig hvíta hnoðra en það eru oftast þeir sem fólk verður fyrst vart við. Hnoðrarnir líkjast helst bómull en eru klístraðir eins og kandífloss ef þeir eru snertir. Ullarlúsin raðar sér eftir stilkum og æðum. Því er hægt að finna hana, og hnoðra hennar, á æðum laufblaðs og á öllum mótum; þar sem laufblað mætir stilki, stilkur grein og grein boli. Hún heldur sig einnig undir laufblöðum. Ullarlúsin getur valdið úrvexti, eða annarskonar undarlegum vexti, hjá plöntunni. Fylgjast þarf vel með plöntu sem hefur eitt sinn fengið ullarlús, þar sem hún getur oft leynt sér eftir að maður heldur að búið sé að uppræta hana.
Ef sýkingin er mjög skæð, og plantan alsett lúsinni, þarf að spyrja sig hvort betra sé einfaldlega fleygja henni. Þumalputtaregla fyrir ullarlúsina er að ef hún virðist hvít úr einhverri fjarlægð þá er sýkingin líklegast of langt farin til að mikið sé hægt að gera.
Gott er að byrja á því að taka lítinn pensil eða eyrnapinna og dýfa í spritt. Með honum strýkur maður síðan yfir lúsina þar sem hún leynist. Sprittið leysir upp skelina á lúsinni og drepur hana. Ef sýkingin er væg er oft nóg að taka nokkrar umferðir af sprittpenslun, svo lengi sem maður fylgist vel með á milli og eftir. Ef sýkingin er skæðari en það er hægt að nota náttúrulegan skordýraeyði svo sem InsektriFri eða NeemAzal, eða húsráð eins og 47° bað aðferðina eða sítrónudropa og uppþvottalögur. Einnig er hægt að nota skordýraeitur eins og Húsa- og garðaúða. Hægt er að lesa nánar um þessar aðferðir og efni hér á eftir.
Ef plantan er með slíður eða einhver fylgsni þar sem lúsin getur falið sig án þess að hægt sé að ná í hana getur verið mjög erfitt að uppræta sýkinguna.Blaðlús
Blaðlús er lítið og grænt skordýr. Þær sjást oft í stórum klösum þar sem þær virðast yfirþyrma plöntuna. Þar sem hún er græn nær hún hins vegar oft að falla inn í bakgrunninn. Blaðlúsin fjölgar sér ógnarhratt og getur meyfætt og því getur sýking breitt sér út á svipstundu. Hún sést á vaxtarbroddum plöntunnar, æðum og blómknúppum. Það sjást líka skemmdir á plöntunni sjálfri en blöðin verpast oft og krumpast. Góðu fréttirnar eru þær að auðveldara er að losa sig við blaðlús en önnur skordýr. Oft er nóg að fara með plöntuna í sturtu og skola vel af henni með eins sterkri bunu og plantan þolir.
Gott er að einangra sýktu plöntuna um leið (og skoða allar aðrar) og endurtaka sturtu nokkrum sinnum. Ef það nægir ekki til að uppræta sýkinguna er hægt að nota náttúrulegan skordýraeyði svo sem InsektriFri eða NeemAzal, eða húsráð eins og 47° bað aðferðina eða sítrónudropa og uppþvottalögur. Einnig er hægt að nota skordýraeitur eins og Húsa- og garðaúða. Hægt er að lesa nánar um þessar aðferðir og efni að neðan.Svarðmý, rakamý, litlar svartar flugur
Litlu svörtu flugurnar eru svarðmý. Þær gera pottaplöntum lítinn skaða en geta gert eigendur þeirra gráhærða. Svarðmý er oftast vísbending um ofvökvun, eða að einhvers staðar standi vatn. Flugan þarf standandi vatn til að verpa. Ef of mikið er vökvað stendur bleyta eftir í plöntunni þar sem eggin og lirfan getur lifað. Fyrsta skrefið er því að draga úr vökvun. Einnig getur hjálpað að vökva að neðan. Fylgist vel með mold til þess að vera viss um að vökva aldrei þegar moldin er enn blaut. Límgildrur henta vel til að góma fullorðnu flugurnar. Límborða er hægt að hengja við plöntur og vaska eða stinga í moldina.
Gamalt húsráð er að strá þunnu lagi af kanil yfir moldarlagið eða setja sandlag, svo lirfan komist ekki upp.
Einnig er hægt að eitra, þá með Húsa- og garðaúða eða öðru eitri, en það er alls ekki nauðsynlegt við þessari vá.Forvarnir gegn meindýrum
Forvarnir gegn meindýrum
Gott er að taka föstum tökum þegar sýking kemur upp en best er að koma í veg fyrir að það gerist yfir höfuð.
Nokkurra ráð til að forðast að sýking komist upp í pottaplöntum
- Skoða allar plöntur vel áður en þær eru keyptar.
Það er ekki alltaf hægt að sjá sýkingu ef hún er skammt komin. Hins vegar er gott að venja sig á að skoða vel allar nýjar plöntur áður en þær koma inn á heimili. Gott er að hafa í huga að flest meindýr halda sig undir laufblöðunum, á æðum laufblaðs eða á liðamótum (þar sem laufblað mætir stilki, stilkur grein, og grein boli). - Skola plöntur og hreinsa þegar komið er heim
Önnur góð regla er að skola allar nýjar plöntur og hreinsa lauf. Gott er að fara með plöntuna í sturtu og skola hana með eins sterkri bunu og hún þolir. Hægt er að strjúka eftir æðum og mótum, þar sem meindýr halda sig oftast. - Einangra allar nýjar plöntur
Allar nýjar plöntur ættu að vera í einangrun í einhvern tíma áður en þær eru settar í nálægt öðrum plöntum. Ef sýking er í nýrri plöntu ætti það að sjást fljótt en það getur verið mjög leitt ef sú sýking kemst í allar aðrar plöntur. 1-2 vikur er oftast nægur tími til að sjá hvort sýking sé í plöntunni. Að þeim tíma liðnum skoðar maður plöntuna vel og skolar jafnvel einu sinni enn. - Passa rakastig
Planta sem býr við góð skilyrði getur sjálf varist mörgum sýkingum. Stærsti vandi hér á landi er oft hvað rakastig er lágt. Með því að úða reglulega yfir plöntuna eða setja rakatæki nálægt henni er hægt að verja hana gegn sýkingum. - Þrífa plöntur reglulega
Pottaplönturnar okkar fá ekki þá rigningu sem þær eru vanar og fara því að safna ryki og óhreinindum. Það er því gott að þrífa þær reglulega. Þær geta þá andað betur, eiga auðveldara með ljóstillífun og líta mikið betur út. Að skoða eða strjúka af plöntum getur einnig verið nóg til að losa við sýkingu sem er á fyrstu stigum. Ef plantan er ekki stór og þung er best að fara með hana í sturtu og skola hana með eins sterkri bunu og hún þolir. Ef erfitt er að gera það er hægt að taka blautan klút og strjúka yfir blöð að neðan og ofan. - Skoða plöntur reglulega
Gott er að skoða reglulega allar plöntur til að sjá hvort eitthvað sé kvikt í þeim. Þegar það er gert þarf að hafa í huga að flest meindýr halda sig undir laufblöðum, á æðum eða á liðamótum (þar sem blað mætir stilki, stilkur grein og grein bol).
Hafa í huga að:
- Hvítir hnoðrar – ullarlús
- Brúngráar skeljar – skjaldlús
- Verpt og krumpuð laufblöð og skemmd – blaðlús
- Blöð orðin mött og vefur á þeim – spunamítill
- Silfurgráir flekkir á laufblöðum – kögurvængjur
Einnig ætti alltaf að skoða plöntu vel ef henni hrakar án þess að augljóst sé hvað hafi komið upp á. Það gæti vel verið vegna einhversskonar sýkingar
- Hvenær er kominn er tími til að henda plöntu
Það er aldrei auðvelt að henda plöntu – og oft borgar sig að sýna vandamálinu þolinmæði. En ef sýkingin er langt komin getur það besta í stöðunni verið að henda plöntunni og koma þannig í veg fyrir að sýkingin breiði sér út til annarra plantna. Ef maður er ekki með aðstöðu til að einangra plöntuna er einnig betra að henda henni en að hætta á að sýkingin breiði sér út. - Skipta út mold eftir sýkingu
Það getur verið góð regla að skipta út mold á plöntu sem hefur verið sýkt, jafnvel þó sýkingin virðist vera farin. Það geta leynst egg í jarðveginum eða lirfur. Það ætti að henda gömlu moldinni út. - Þrífa potta eftir sýkingu í mold
Undir- og yfirpottar ættu að vera þrifnir vel eftir sýkingu. Egg og lirfur gætu leynst á þeim og því er góð regla að þvo vel eða spritta potta eftir að sýking kemur upp
- Skoða allar plöntur vel áður en þær eru keyptar.
Skordýralyf
Skordýralyf
Hefðbundinn skordýraeyðir
Skordýraeyðir er efni sem virkar sérlega vel gegn skordýrum og áttfætlum. Efnið er oft einnig skaðlegt mannfólki og ætti því að vera notað sparlega og með varúð. Skordýraeyðir er oft fljótvirkur og ekki er þörf á að endurtaka jafn oft og með náttúrulegri varnir. Skordýraeitur sem fæst hjá okkur er m.a.:
Húsa – og garðaúði
Húsa – og garðaúði er notaður sem almennt skordýraeitur. Hægt er að nota hann á plöntur með því að úða beint á þær í a.m.k. 60 cm fjarlægð. Úðinn drepur á um 30 mín. þau meindýr sem eru næm. Mikilvægt er að ná undir laufblöð og á mót laufblaða og greina. Það má nota úðann innandyra en hann hentar ekki matjurtum.
Húsráð sem er oft notað gegn fleygum meindýrum eða skæðum sýkingum er að setja plöntuna í poka og úða vel yfir hana í honum. Halda síðan pokanum lokuðum í um 2 tíma til þess að láta efnið virka.
Húsa – og garðaúði virkar ekki á egg meindýra og því þarf að fylgjast með og halda plöntunni í einangrun. Ef egg voru í jarðvegi þarf að eitra aftur þegar þau klekjast.Permasect
Permasect er breiðvirkur skordýraeyðir sem notaður er í landbúnaði og garðyrkju. Hann skal bara nota utandyra. Ef hann er notaður á pottaplöntu ætti hún að vera geymd í einhvern tíma þar sem fólk er ekki. Permasect er blandað við vatn (4ml. í 10 lítra af vatni) og úðað yfir plöntuna, bæði á efra og neðra borð. Permasect virkar ekki á egg meindýra og því þarf að fylgjast með og halda plöntunni í einangrun. Ef egg voru í jarðvegi þarf að eitra aftur þegar þau klekjast.
Permasect ber að nota sparlega og með varúð.Vistvænn skordýraeyðir
Vistvænn skordýraeyðir
Margar plöntur hafa myndað með sér skordýraeiði sem hægt er að nota sem vistvænni kost en hefðbundinn skordýraeyði. Þeir henta oft matvörum betur og eru tiltölulega skaðlausir mönnum og öðrum spendýrum. Þeir eru hins vegar oft ekki jafn fljótvirkir og hefðbundinn skordýraeyðir og suma þarf að nota oftar. Þeir vistvænu skordýraeyðar sem fást hjá Garðheimum eru;
NeemAzal
NeemAzal er olía unnin úr fræjum Neem trésins. Tréið myndar efni sem er sótthreinsandi og virkar sem skordýrabani. Neem olían er einnig notuð í snyrti – og ilmvörur. Hún getur hinsvegar verið eitruð ef innbyrt í stórum skömmtum. Því ætti að halda NeemAzal fjarri börnum og dýrum, og nota sparlega.
Neem olían raskar hormónastarfsemi skordýra og áttfætla þannig þær geta ekki hamskipti.
NeemAzal er blandað við vatn (10 ml í 3,5 lítra af vatni) og úðað yfir plöntuna. Mikilvægt er að ná undir laufblöð og á mót laufblaða og greina.
Ef sýkingin er sérlega slæm, eða plantan er með slíður eða önnur fylgsni þar sem meindýr geta falið sig er hægt að blanda veikari lausn í bala og dýfa plöntunni í nokkrar mínútur.
Lirfur deyja strax en fæðnunám stöðvast á fullorðnum dýrum og það fækkar jafnt og þétt í stofninum. Það tekur um 7-10 daga fyrir heildaráhrifin að koma fram. NeemAzal hefur ekki áhrif á egg meindýra og því þarf að eitra aftur ef og þegar þau klekjast út.
Hægt er að bæta við smá spritti við NeemAzal blönduna sem drepur meindýr strax. Ef það er gert er gott að skola plöntuna nokkrum dögum síðar svo sprittið sitji ekki á plöntunni of lengi.Insektfri
Insektfri er vistsvænn skordýraeyðir unnin úr krýsisblómum. Efnið lamar og drepur þau meindýr sem það kemst í tæri við á skömmum tíma. Það brotnar einnig niður á örfáum dögum. Það hentar því vel matjurtum og rósum. Insektfri er hægt að nota utandyra og í gróðurhúsum. Efnið verður að komast í tæri við meindýrið til þess að skaða það og það endist ekki lengi á yfirborði plöntunnar. Því er mikilvægt að úða vel yfir og bleyta yfirborð plöntunnar. Ef sýkingin er sérlega slæm, eða plantan er með slíður eða önnur fylgsni þar sem meindýr geta falið sig er hægt að blanda veikari lausn í bala og dýfa plöntunni í nokkrar mínútur. Ef úðað er utandyra verður að vera þurrt í einhvern tíma eftir á. Insektfri hefur ekki áhrif á egg meindrýa og því þarf að eitra aftur ef og þegar þau klekjast út. Insektfri fæst bæði sem tilbúinn blanda og sem þykkni sem blandast í vatn (20 ml í 2-3 lítra af köldu vatni). Efnið ber að nota sparlega og með varúð.
Húsráð gegn meindýrum
Húsráð gegn meindýrum
Ýmsum húsráðum og brögðum er hægt að beita gegn meindýrum áður en gripið er til þess að nota skordýraeyði. Kostir og gallar eru við hverja aðferð en gott er að prófa sig áfram og vera undir það búinn að sumar aðferðir geti valdið plöntum einhverjum skaða.
Sítrónudropar og uppþvottalögur/grænsápa
Hægt er að blanda vistvænan skordýraeyði sjálfur. Algengasta blandan er örfáir dropa af sítrónudropum og lífrænum uppþvottalegi eða grænsápu í vatn. Almennur ólífrænn uppþvottalögur hentar ekki. Blöndunni er síðan úðað yfir plöntuna. Passa að úða vel undir laufblöð og á öll mót þar sem meindýr halda sig gjarnan.
Hafðu í huga að sápan getur einnig brotið upp vaxhúð plöntunnar og því geta komið skemmdir á blöð ef sápan situr á laufblöðum. Hægt er að sporna gegn því með því að skoða plöntuna vel eftir að blandan hefur fengið að sitja í einhverja daga.47° bað
Garðyrkjufræðingurinn Hafsteinn Hafliðason mæli með því að dýfa
plöntum í 47°C vatn í 20 mínútur til að losna við þaulsetin kvikindi eins og skjald- og ullarlús, kögurvængjur og spunamítla. Á þeim óendanlega brunni fróðleiks sem facebook hópurinn hans Stofublóm inniblóm pottablóm hópurinn segir hann„Plantan með potti og öllu er þá sett á bólakaf í 47°C heitt vatn í 20 mínútur. Halda vatninu á bilinu 45-47°C á meðan. Það má vera ögn af uppþvottalegi í vatninu. Á eftir eru plönturnar skolaðar vel með mjúkri bunu undir handsturtunni á baðinu og látnar standa þar meðan vatnið er að síga vel af þeim og plönturnar rétta sig af. Flestar plöntur þola að fara í vatn upp að 50°C án þess að skaðast, en þær geta orðið svolítið lúpulegar á eftir, misst nokkur lauf kannski. En flestar lifa þær áfram frískar og sprækar lausar við óværuna.“
Það er hinsvegar gott að hafa í huga að það getur verið snúið að sjá til að hitastigið fari ekki yfir 50°C og ef það gerist getur sést mikið á plöntunni. Einnig þola sumar tegundir ekki svo miklar hitabreytingar.
Loka í poka yfir nótt
Ef um mjög skæða sýkingu er að ræða eða fleygt meindýr úða sumir efni yfir plöntu (þá annaðhvort skordýreyði eða heimagerðri blöndu) og setja poka yfir. Halda pokanum lokuðum í nokkra tíma eða yfir nótt. Þannig kemst meindýrið ekki burt og efnið gufar ekki upp áður en það nær að verka á meindýrin.
Skola vel og týna af
Ekki er alltaf þörf á að grípa til stórræðisaðgerða gegn sýkingu. Það getur oft verið nóg, ef sýking er nýkomin fram eða er væg að handhreinsa plöntuna. Hægt er að nota pensil eða eyrnapinna til að fjarlægja meindýrið með spritti. Setja hana í sturtu eða bala og skola hana vel, strjúka yfir og undir blöð og stilka. Gott er að halda plöntunni í einangrun og skoða hana svo vel í kjölfarið. Egg og lítil meindýr sjást ekki berum augum og því þarf að sýna þolinmæði.
Kanill og sandur
Ef eitthvað kvikt er í mold eða jarðveg er húsráð að strá þuna lagi af kanil eða sandi yfir yfirborðið. Sandurinn kemur oft í veg fyrir að væran komist upp á yfirborðið, en margar deyja við það. Kanillinn þjónar sama tilgangi en er auk þess sótthreinsandi. Þetta getur því verið gott ráð gegn svarðmýi og pottamor eða öðru sem maður finnur í moldinni.
Taka afleggjara og henda plöntu
Ef sýking er langt komin eða aðstæður þannig að ekki er hægt að leggjast í nokkra vikna vinnu við að uppræta sýkingu er oft ekkert annað í stöðunni en að henda plöntunni. Áður en það er gert er hins vegar hægt að taka afleggjara og dauðhreinsa hann. Oft er mikið auðveldara að hreinsa einn afleggjara en alla plöntuna. Af flestum plöntum er hægt að taka afleggjara, hvort sem það er hliðarsproti með rót (sem þá er hægt að dýfa í vatn og handþvo) eða klippa hluta af með rótarskoti. Þannig er hægt að feta milliveg milli þess að henda plöntunni og halda henni. Fylgjast þarf þó vel með afleggjaranum ef eitthvað skyldi hafa lifað af á honum.
Orkídeur
Orkídeur
Orkídeur, eða brönugrös, tilheyra einni stærstu ætt blómplantna með um 20. þús tegundir. Á Íslandi vaxa nokkur brönugrös, svo sem friggjargras og hjónagras. Þær orkídeur sem ræktaðar eru sem pottaplöntur eru flestar frá Suðaustur-Asíu.
Margar tegundir er nú hægt að fá en algengust er Phalaenopsis orkídean, Dísarbrana. Þær umræðuleiðbeiningar sem koma hér fram eiga sérstaklega við Phalaenopsis, en geta þó átt við aðrar tegundir einnig.Staðsetning
Phalaenopsis er gott að hafa á mjög björtum stað. Þó ber að varast að hafa þær í suðurglugga nema yfir hávetur. Gott er að færa hana milli glugga milli árstíða þannig að hún fái góða birtu á veturna en brenni ekki á sumrin. Þær þola einhvern kulda, en hitinn ætti ekki að fara neðar en 15°C, og ekki yfir 27°C. Sumar tegundir stofu-orkídea þurfa hitamun milli dags og nætur til þess að blómstra aftur, og því henta kaldar en sólríkar gluggakistur þeim vel.
Orkídeur vilja allar hærra rakastig en gengur og gerist á íslenskum heimilum (sérstaklega um vetur). Því er gott að hafa þær á stað þar sem súgur er lítill og ekki of þurrt loft (til dæmis ekki beint yfir heitum ofni).Loftraki
Orkídeur vilja hátt rakastig. Ef rakastigið er of lágt geta loftræturnar farið að skrælna og þær verið tregar til að blómstra, eða fellt blómknúppa. Gott er að hafa rakabakka undir orkídeum (bakka með vikri eða steinum þar sem vatn getur staðið) eða rakatæki nálægt, og úða þær reglulega.
Vökvun: Phalaenopsis orkídean, og flestar aðrar orkídeur, eru ekki í jarðvegi sem heldur raka vel. Hún þarf því að fá tækifæri til þess að drekka upp raka án þess þó að standa í vatni, en því getur fylgt fúi. Því er hentugast að dýfa orkídeunni og láta hana standa í vatni í um klukkustund. Að lok þess tíma sést að ræturnar sem standa berar eru orðnar þykkar og grænar. Mikilvægt er að nota ekki ískalt vatn, og ekki hitavatnsblandað vatn. Látið leka vel af plöntunni. Ef hellt er að ofan er gott að forðast að vatn fari á blöðin og þá sérstaklega á miðju plöntunnar. Ef vatn stendur þar er hætta á fúa. Því er oft ráðlagt að vökva frekar á morgnanna þannig vatn á blöðum gufi upp yfir daginn.
Gott er að dýfa þeim um vikulega, en það getur breyst eftir aðstæðum. Um hásumar og blómgun þurfa þær oft meira vatn, en minna um vetur.Áburður
Orkídeur þurfa sérhæfða næringu. Ekki er mælt með að nota almenna pottaplöntunæringu. Hægt er að fá bæði fljótandi orkídeunæringu og pinna sem komið er fyrir í pottinum og brotna niður hægt og rólega. Ef pinnar eru settir er vökvað venjulega og vatnið látum um að brjóta þá niður. Ólíkt flestum öðrum stofuplöntum er ráðlagt að gefa þeim líka einhverja næringu yfir vetrarmánuðina. Ef fljótandi næring er notuð er gott að blanda henni við vökvunarvatn í annað hvert skipti sem vökvað er, um sumar, en um 6 vikna fresti um vetur.
Val á potti
Orkídeupottar eru oftast hærri og mjórri en venjulegir blómapottar. Það hentar plöntunni betur. Best er ef loft getur leikið um ræturnar og því er mál að hafa annaðhvort botn með götum og síðan stærri baka undir, eða hlífðarpott sem er nokkuð stærri en plast-undirpotturinn. Einnig er gott að ljós skíni á rætur orkídea og því getur glær eða næstum glær pottur verið góður.
Umpottun
Gott er að umpotta á um 2 ára fresti í stærri pott, eða eftir þörfum. Orkídean fær ekki næringu úr þeim jarðvegi sem hún er í og því þarf ekki að skipta honum út fyrir þær sakir. En það getur komið upp fúi eða þörungur í kurlinu, og þá þarf að skipta því út eða hreinsa vel. Flestar Phalaeonopsis orkídeur eru í hörðu kókoskurli þegar þær eru keyptar. Hægt er að nota það kurl áfram svo lengi sem það er hreint eða kaupa meira. Einnig er hægt að gera blöndu af grófum vikri og mosa til þess að sjá um dren og rakadrægni. Flestar orkídeur lifa það ekki af að fara í almenna pottaplöntumold. Ef um aðra tegund en Phalaenopsis er að ræða er best að skoða jarðveginn sem hún var upprunalega í og reyna með mestu að endurgera hann. Þegar plöntunni er umpottað er hún tekin úr pottinum og ræturnar varlega hreinsaðar. Ef græn slikja er á þeim er hægt að baða þær mjúklega upp úr volgu vatni til að ná henni af. Ekki stækka pottinn meira en eina stærð (um 2cm+).
Passið að loft geti leikið um ræturnar og að jarðvegurinn pakkist ekki þétt upp við ræturnar.Blómstrun
Orkídea við réttar aðstæður getur verið í blóma meirihluta árs. Hins vegar getur verið list að fá trega orkídeu til að loksins blómstra. Til þess eru nokkur ráð.
Í fyrsta lagi þarf að sjá til þess að grunnþörfum hennar sé mætt. Ef hún þornar um of eða er ekki að fá næga birtu eða næringu hefur hún ekki orku í blómstrun.
Hver blómstöngull á Phalaeonpsis getur blómstrað 2-3 sinnum. Því er ekki nauðsynlegt að klippa hann niður eftir fyrstu blómgun (en þó ráðlagt eftir þá seinni). Það getur hins vegar reynst auðveldara að fá nýja blómgun á nýjum stöngli en þeim gamla og sumir ræktendur hafa það sem reglu að klippa alltaf blómstöngla í lok blómgunar.
Þegar blómstöngull er klipptur er best að miða við lægstu liðamót (við stöngullinn).
Ef orkídea hefur ekki blómstrað í langan tíma er gott fyrsta verk að færa hana í meiri birtu.
Ef orkídeunæring hefur ekki verið notuð til þessa skal byrja að nota hana á u.þ.b. 2 vikna fresti (6 vikna um vetur).
Úðið plöntuna reglulega til að halda uppi raka. Hægt er að setja upp rakabakka eða rakatæki.
Ef orkídean er enn treg er hægt að kalla fram blómstrun með hitamun milli dags og nætur. Um 10°C munur milli dags og nætur í 2 vikur, mun ýta undir blómstrun hjá flestum tegundum orkídea, þar á meðal Phalaeonopsis. Hins vegar geta hitabreytingar, og súgurinn og þurrkurinn sem þeim fylgja, farið illa með Phalaenopsis og því þarf að fylgjast með þeim ef þessi leið er farin.Meðferð pottaplantna
Vökvun
Flestar pottaplöntur drepast vegna rangrar vökvunar - þær eru vökvaðar of mikið eða of lítið. Ekki er til nein ákveðin regla um það hvenær á að vökva því þættir eins og stærð potta, birta og hitastig hafa allir áhrif. Í grófum dráttum má segja að blómstrandi plöntur þurfi meira vatn en blaðplöntur og blaðplöntur meira vatn en kaktusar. Séu plönturnar látnar standa í vatni er hætt við að ræturnar rotni og ef vökvun er spöruð um of þorna þær upp. Ein besta leiðin til að meta hvort þurfi að vökva er að skoða moldina í pottinum og þá getur rakamælir komið að góðum notum. Litur og áferð moldarinnar segir mikið um rakastig hennar. Þurr mold er ljósari en blaut og hún á það til að losna frá pottinum. Vatnsskortur sést greinilega á plöntum þegar blöðin fara að hanga og þær verða slappar.
Venjulegt kranavatn hentar prýðilega. Gætið þess að vatnið sé volgt svo að ræturnar ofkólni ekki. Það má hvort sem er vökva ofan á moldina eða í skálina sem potturinn stendur í. Þeir sem kjósa að vökva ofan á ættu að nota könnu með mjóum stút og gæta þess að bleyta moldina þar til vatn fer að renna út um gatið á botninum. Það verður svo að tæma undirskálina svo ræturnar standi ekki í vatni. Með því að vökva neðan frá er tryggt að moldin blotni í gegn. Þægilegasta aðferðin til að vökva á þennan hátt er að fylla fötu af vatni og dýfa plöntunum ofan í. Þegar moldin er orðin blaut í gegn þarf potturinn að fá að standa í smátíma svo umframvatn renni burt áður en potturinn er settur á sinn stað.
Blómapottar eiga alltaf að vera með gati á botninum til þess að vatn safnist ekki fyrir í þeim. Plastpottar eru betri en leirpottar vegna þess að ekki þarf að vökva eins oft og þeir gefa ekki frá sér sölt eins og leirpottar. Ræturnar eiga það til að vaxa inn í leirinn og getur það valdið rótarskemmdum við umpottun.
Birta og rakastig
Allar plöntur þurfa birtu til að vaxa og dafna. Sumar þurfa mikla birtu en aðrar þrífast best í hálfskugga. Blómstrandi plöntur sem ekki fá næga birtu fá gul blöð, vaxtarsprotarnir verða langir og mjóir og blómin litlaus. Blómstrandi plöntur þurfa mikla birtu en ekki beina sól og ættu því að standa í gluggum sem snúa í austur eða vestur. Gluggar sem snúa í suður henta best fyrir kaktusa og þykkblöðunga. Þar sem birta er lítil er alltaf hægt að grípa til lýsingar og setja upp sérstakar perur sem gefa frá sér blárri birtu en við eigum að venjast. Þeir sem nota gróðurperur verða að gæta þess að perurnar séu í um tíu sentímetra fjarlægð frá blómunum því annars teygja þau sig of mikið átt að ljósinu og verða veikluleg.
Plöntur með stór blöð, eins og t.d. rifblaðka, eru með mikið yfirborð og þola því meiri skugga en plöntur með lítil blöð. Gott er að snúa pottaplöntum annað slagið þannig að sama hliðin snúi ekki alltaf af birtunni.
Hitastig
Hentugt hitastig fyrir flestar pottaplöntur er á bilinu 18 til 24° C á daginn en 13 til 16° C á nóttunni og það á að vera lægra á veturna en sumrin vegna lítillar birtu.
Æskilegur loftraki fyrir pottaplöntur er á bilinu 40 til 60% en það er nánast ómögulegt að halda svo háu rakastigi á venjulegum heimilum. Því er nauðsynlegt að úða reglulega yfir blóm eins og orkideur, burkna og gardeníur sem þurfa mikinn loftraka. Skálar með vatni gera mikið gagn séu þær látnar standa nálægt blómunum og svo er einnig hægt að koma sér upp rakatæki ef mikið liggur við. Þá má einnig rækta rakakær blóm í eldhúsinu eða á baðherberginu.Áburðargjöf
Blóm sem keypt eru í blómabúðum eða gróðrarstöðvum eru ræktuð við kjöraðstæður og þurfa því ekki áburð fyrstu vikurnar. Á sumrin er hæfilegt að vökva heimilisblómin með áburðarlausn á þriggja til fjögurra vikna fresti en sjaldnar yfir vetrarmánuðina. Áburður er misjafnlega sterkur og því þarf að lesa leiðbeiningarnar og fara eftir þeim. Of mikill áburður brennir rætur plantnanna og dregur úr vexti.
Eitraðar plöntur
Eitraðar plöntur
Aukinn áhugi og innflutningur á plöntum undanfarin ár hefur aukið framboð þeirra til muna. Sumar þessar plöntur geta verið varasamar og jafnvel eitraðar og er því nauðsynlegt að fólk sé vel á verði gagnvart þeim og að foreldrar gæti þess að börn komist ekki í þær. Íslensk börn eru reyndar ekki vön því að borða plöntur beint úr náttúrunni en smábörn eru gjörn á að stinga öllu upp í sig.
Garðeigendur skyldu vera á verði gagnvart plöntum eins og: venusvagni, fingurbjargarblómi, geitabjöllu, töfratré og gullregni og ylliber geta verið varasöm ef þeirra er neitt í einhverjum mæli. Fólki er sérstaklega bent á að vara sig á ývið og lífvið þar sem safinn úr þessum plöntum er mjög eitraður og jafnvel banvænn. Af varasömum pottaplöntum má nefna: neríu, næturstjörnu, friðarlilju, jólastjörnu, köllu og allar mjólkurjurtir.
Nokkur atriði til að hafa í huga
Til þess að koma í veg fyrir eitrun af völdum plantna ætti því að hafa eftirfarandi atriði í huga:
- Aflið upplýsinga um plönturnar þegar þær eru keyptar. Hægt er að nálgast upplýsingar um eitraðar plöntur á vefnum. Varist að kaupa eitraðar plöntur ef börn eða gæludýr eru á heimilinu sem þykja líkleg til að stinga uppí sig plöntuhluta.
- Það getur verið hættulegt að stinga upp í sig plöntuhlutum, hvort sem það eru lauf, stönglar, blóm, fræ, ber eða sveppir.
- Neytið aldrei plantna eða sveppa sem þið þekkið ekki. Hafið neyðarnúmer tiltækt ef eitrun á sér stað.
- Ef nauðsynlegt reynist að fara upp á slysavarðstofu er brýnt að taka með hluta plöntunnar sem étin var. Þetta hjálpar læknum og hjúkrunarfólki að átta sig á hvers eðlis eitrunin er.
- Notið hanska þegar eitraðar plöntur eru meðhöndlaðar.
Risajúkka
Risajúkka - Yucca guatemalensis (Yucca elephantipes)
Risajúkka (Hermannshvíld) Yucca guatemalensis (Yucca elephantipes) er falleg planta sem auðvelt er að rækta hér, sé hún inni. Langbest er að hafa hana í gróðurskála þar sem hún fær næga birtu og gott pláss. Risajúkkan er upprunalega frá Mið-Ameríku og í sínum heimahögum getur hún orðið allt að 10 m. á hæð. Svo stór verður hún auðvitað ekki innanhúss hér á landi.
Þessar plöntur þola töluverðan kulda og eru oft hafðar úti á verönd eða svölum yfir sumartímann. Júkkan þolir ekki frost svo það er eins gott að huga vel að veðri og taka hana inn ef hætta er á hinu minnsta frosti. Á veturna hentar henni vel að vera í frekar svölu herbergi. Stofn Jukkunnar er ljósbrúnn á litinn og oftast 15 til 100 c.m. á hæð. Plantan er þekkt fyrir sín stinnu, oddmjóu, grænu blöð sem eru c.a.15 til 30 c.m. löng og vaxa út frá stofninum í tígulegri hvirfingu.
Risajúkkan getur hugsanlega blómstrað hér við albestu skilyrði og þá koma hvít blómin út úr miðjum stofni á háum brúski. Það er þó frekar ósennilegt að hún blómstri innandyra. Hitinn fyrir hana yfir veturinn má alveg fara niður í 5 til 6 °C og á þeim tíma þarf að vökva hana c.a þriðju hverja viku og tína af henni öll blöð sem gulna. Á sumrin á hins vegar að vökva hana tvisvar til þrisvar í viku og setja fljótandi áburð í vatnið á tíu daga fresti fram á mitt sumar. Þá ætti að hætta að gefa áburð en halda samt áfram vökvuninni. Jukkunni líður best í frjóum, sandbornum jarðvegi. Það er mjög gott að úða vatni á laufblöðin hennar á sumrin. Hún vex c.a. 15 til 30 c.m. á ári fyrstu árin og því þarf að umpotta henni árlega meðan hún er ung en eftir það á tveggja til þriggja ára fresti. Það er auðvelt að fjölga henni bæði með græðlingum og rótarskiptingu. Plantan þolir illa mjög þurrt loft en kjörhiti fyrir hana er 10 til 15 °C. Ef ykkur finnst þurfa að þurrka af blöðunum er allt í lagi að nota við það rakann klút.
Jólastjarna - myndband
Hér má sjá myndband varðandi meðhöndlun jólastjörnu.
Tré
Jólatrjáa tegundir
Hvaða jólatré skal velja?
Nordmannsþinur
Nordmannsþinur er hið sígilda jólatré til margra áratuga og sú tegund sem flestir velja. Hann hefur fagurgrænan lit á mjúkum nálunum, er barrheldinn og getur verið mjög þéttur. Þessi tegund er ekki ræktuð á Íslandi og því flutt inn til landsins fyrir hver jól frá reyndum jólatrésbónda í Danmörku.
Rauðgreni
Rauðgreni er sú tegund sem lengst hefur verið notuð sem jólatré hér á landi. Með réttri meðhöndlun er það frekar barrheldið og þannig hægt að halda ferskgrænum nálunum betur á trénu. Ilmurinn er mjög góður og oft hefur rauðgreni þetta ‘ekta’ jólatréslega vaxtarlag, píramídlaga og þétt. Auk þess er það frekar nett og því ekki mjög plássfrekt.
Stafafura
Stafafuran er einstaklega falleg sem jólatré og ilmurinn sérstaklega góður. Hún er að koma sífellt sterkari inn sem jólatré fyrir þá sem kjósa örlítið annað vaxtarlag en hið sígilda píramídalaga tré. Stafafuran er einnig barrheldinn og heldur fagurgrænum nálunum vel fram yfir áramót.
Almenn áburðargjöf
Almennt er mælt með að bera áburð þrisvar yfir sumarið, frá maí til júlí. Áburðaverksmiðjan býður uppá tilbúna áburði sem henta við flest tilfelli og eru auðveldir og þægilegir í notkun.
- Á grasflöt er talið gott að byrja á að bera Graskorn til að koma sprettunni af stað, en bera svo Blákorn í næstu tvö skiptin. Ef mikill mosi er í grasflötinni er hins vegar ráðlagt að bera Kalk og Blákorn í fyrstu gjöf og svo Graskorn í næstu gjöf. Einnig er þörungamjöl gott fyrir grasflötina.
- Í trjábeð er gott að bera Blákorn ef um blómstrandi tré eða runna er að ræða, en annars Trjákorn.
- Í kartöflugarða er yfirleitt mælt með Blákorni í bland við þrífosfat til að auka undirvöxt.
- Í aðra grænmetisgarða þarf kalkmeiri áburð og því ágætt að bera á Blákorn og þörungamjöl.
- Í sumarbústaðarlönd þar sem um næringarsnauðan jarðveg er að ræða og meirihluti plantna eru grænar er mælt með Trjákorni og Blákorni til skiptis.
Ræktun ávaxtatrjáa
Epl-, plómu-, peru- og kirsuberjatré
Skjól og staðsetning
Í upphafi er mjög mikilvægt að huga að skjóli í garðinum. Ávaxtatré eiga ekki möguleika á að mynda aldin ef þau eru í stöðugum barningi við vindinn. Tré, limgerði og skjólveggir skapa umhverfi þar sem aldintré þrífast. Í skjólinu skapast staðbundið veðurfar sem er oft nokkrum gráðum heitara en mælingar Veðurstofunnar segja til um. Þessi viðbótarhiti er mikilvægur þroska og vexti epla-, peru-, plómu og kirsuberjatrjáa. Það er því lykilatriði að velja trénu góðan stað, bæði bjartan og heitan.
Skjól fyrir vetri
Skjól fyrir vetri
Flestar plöntur sem ræktaðar eru í görðum eru fullkomlega færar um að sjá um sig sjálfar yfir vetrarmánuðina og því óþarfi að hafa mikið fyrir vetrarskýlingu. Ef plönturnar eru aftur á móti viðkvæmar fyrir kulda eða vorsól eru nokkrar einfaldar reglur sem garðeigendur ættu að venja sig á að fara eftir þegar líða fer á haustið og þegar sólin fer að hækka á lofti á vorin. Gott er að skýla ungum trjáplöntum, hvort sem er lauf- eða barrtrjám, með striga fyrir verstu vindáttinni og einnig getur verið gott að setja sæmilega stóran stein við ungplöntuna til að koma í veg fyrir frostlyftingu og rótarslit.
Skjól fyrir vorsólinni
Mörg sígræn tré og runnar eru viðkvæm fyrir vorsólinni og því nauðsynlegt að skýla þeim sem standa á berangri. Það kemur í veg fyrir of mikla útgufun og sólbruna á vorin sem leiðir til þess að barrið ofþornar og verður brúnt á litinn. Almennt er garðeigendum þó ráðlagt að velja frekar harðgerðar tegundir á erfiða staði og bíða með viðkvæmari tré og runna þar til skjólið fyrir þá er orðið nægilega mikið.
Hreinsun beða að vori
Sölnuð blöð veita plöntum skjól yfir vetrarmánuðina og þess vegna á alls ekki að hreinsa þau burt fyrr en að vori. Þeir sem vilja geta aftur á móti rakað mesta laufið úr grasflötinni og í stað þess að setja það í safnhauginn er gott að hlúa að viðkvæmum fjölæringum eða rósum með því að hrauka upp að þeim með laufinu sem fallið hefur af trjánum. Laufið veitir plöntunum skjól og heldur hita í jarðvegi, sem er gott vegna þess að rætur eru viðkvæmar fyrir örum hitabreytingum í moldinni.
Allar viðkvæmustu plönturnar þarf aftur á móti að taka inn og skýla þannig fyrir Vetri konungi.
Þegar flytja á stór tré
Flutningur stórra trjáa
Tré eru föst í jörðinni og þess eðlis að þau flytja sig ekki úr stað af sjálfsdáðum. Stundum kemur upp sú staða, fyrir einhverjar sakir, að tré henta ekki lengur á þeim stað sem þau standa. Breyta þarf skipulagi eða þá að tré sem einu sinni var lítill kvistur hefur vaxi og breyst í stór og mikið tré sem skyggir á sól og lokar fyrir útsýni. Við slíkar aðstæður er tvennt í boði. Fella tréð eða flytja það ef það er hægt.
Þegar ákvörðun um að flytja tré er tekin er einkum þrennt sem hafa þarf í huga;- að tréð sé það fallegt að það taki því að flytja það
- að tréð sé af tegund sem vert er að halda upp á
- að aldur þess sé ekki það hár að tréð drepist fyrir aldurssakir innan fárra ára.
Rótarskurður
Allra best er að hefja undirbúning fyrir flutningi trjáa ári fyrr en flutningurinn þeirra fer fram. Fyrra árið á að grafa holu og rótarskera hálfan hring umhverfis tréð. Stærð rótarhnaussins sem fylgir trénu fer eftir stærð þess. Þumalfingurreglan segir að margfalda eigi þvermál stofnsins með tíu og rótarstinga í þeirri fjarlægð frá stofninum. Hafa verður í huga að tré með stóran rótarhnaus eru mjög þung og taka verður tillit til þess þegar tré eru rótaskorinn. Ef um mjög stór tré er að ræða er óvinnandi vegur að flytja þau nema með öflugum vinnuvélum. Því er gott að að sýna fyrirhyggju og flytja tré áður en þau verða of stór.
Þegar búið er að grafa 40 til 50 sentímera djúpan hálfhring kringum tréð og klippa á ræturnar á að fylla holuna með lausum jarðvegi. Hafa skal rótarskurðinn sem allra hreinast og gæta þess að brjóta ekki rætur að óþörfu.
Undirbúa á jarðveginn á þeim stað sem tré á að standa í framtíðinni ári áður en tréð er flutt. Stinga skal upp jarðveginn og blanda hann með lífrænum jarðvegi. Ári seinna er tré rótarstungið hinum megin og hnausnum pakkað í striga eða jarðvegsdúk.Flutningur
Gæta verður þess að sem minnst af jarðvegi hrynji af rótunum meðan á flutningi stendur svo að ræturnar skaðist ekki að óþörfu. Einnig þarf að passa vel að rótarhnausinn þorni ekki í flutningi. Ef flytja á tréð langa leið í opinni kerru eða á palli er nauðsynlegt að pakka því í striga til að varna því að laufið vindþorni á leiðinni. Rætur þola ekki beina sól og því mikilvægt að hlífa hnausnum við beinu sólskini.
Gróðursetning
Til að auðvelda niðursetningu trésins á nýja staðnum er best að hafa holuna sem það fer í rúma. Það auðveldar alla vinnu og kemur í veg fyrir að rótum sé þvingað ofan í holuna. Jarðveginn kringum hnausinn verður líka lausari í sér eftir að tréð er komið niður og auðveldar því að skjóta rótum. Ekki má setja tré dýpra en það stóð áður, sumar tegundir þola það að vísu en aðrar alls ekki. Til að tryggja að tré standi af sér veður og vinda fyrst eftir gróðursetningu og vaggi ekki til í holunni verður að reka niður stoð við hliðina á því og binda tréð við hana með gúmmíi.
Eftir að búið er að koma trénu fyrir í holunni og þjappa jarðveginum gætilega að hnausnum á að vökva vel og gæta þess að hnausinn þorni ekki fyrstu vikurnar eftir gróðursetningu.Vor eða haust
Að jafnaðir er talið betra að flytja tré á vorin, þau ná þá að skjóta rótum á nýja staðnum yfir sumarið og festa sig fyrir veturinn. Í góðu árferði geta rætur trjáa vaxi frá því í apríl og fram í október og því ættu tré sem er flutt snemma að getað fest sig í jarðveginum fyrir næsta vaxtarskeið. Hvort sem tré eru flutt að vori eða hausti verður að gæta þess að staga þau vel niður svo þau falli ekki um koll.
Heimild: Árstíðirnar í garðinum.
Vilmundur Hansen
Gróðursetning trjáplantna
Gróðursetning trjáplantna
Fyrir gróðursetningu trjáplantna er nauðsynlegt að stinga upp beð eða holu niður á 40 til 80 sentímetra dýpi allt eftir því hvort um limgerðisplöntur er að ræða eða stærri tré. Hæfileg beðdýpi fyrir limgerðisplöntur er 40 til 60 sentímetrar og 60 til 80 sentímetrar fyrir stærri tré. Hæfilegt breidd beðsins er hins vegar 80 til 100 sentímetrar. Helst verður að koma trjáplöntum niður sem allra fyrst, séu þær ekki í mold.
Hæfilegt bil milli trjáplantna
Hæfilegt bil milli limgerðisplantna er þannig að tvær til þrjár plöntur séu á lengdarmeter. Bil milli stofntrjáa fer aftur á móti eftir því hvað trén verða há og fyrirferðamikil og getur verið frá þremur til sex metrum. Aldrei má gróðursetja tré dýpra en þau stóðu áður hvort sem það var í potti eða beði. Meðan á gróðursetningu stendur verður að gæta þess að plönturnar verði fyrir sem minnstu hnjaski og að moldin haldist sem mest á rótunum. Greiða skal vel úr rótunum þegar plönturnar eru settar niður og gæta þess að trén standi lóðréttar í holunni. Síðan skal moka jarðveginum að og þjappa honum varlega að rótunum.
Séu tré orðin yfir einn og hálfur metri á hæð er nauðsynlegt að setja staur niður með þeim sem stuðning fyrstu árin á meðan þau eru að róta sig og koma sér fyrir. Eftir að plöntunni hefur verið komið fyrir á sinn stað skal vökva vel og gæta þess næstu dag að ræturnar þorni ekki.
Íslenskt birki - harðgert og nægjusamt
Birkiskógar
Birki er eina trjátegundin sem hefur myndað samfellda skóga hér á landi eftir að ísöld lauk. Nöfnin birki eða björk má rekja aftur í sanskrít og merkja þau hið bjarta eða ljósa tré. Hér er líklega vísan til hins ljósa stofns trésins. Gerð barkarins er einkennandi fyrir ættkvíslina en hann er rauðbrúnn eða hvítur og flagnar í þunnan spæni.
Birki er harðgert
Birki vex eingöngu á norðurhveli jarðar, sumar tegundir mjög norðarlega og hátt til fjalla. Útbreiðsla þess er um alla norðanverða Evrópu, langt austur í Asíu og langleiðina að Kyrrahafi. Hér á landi vaxa tvær tegundir villtar, ilmbjörk og fjalldrapi, einnig er til blendingur þessara tegunda sem nefnist skógarviðarbróðir. Erfðabreytileiki birkis er mikill og geta tré frá sömu fræmóður verið mjög ólík í vexti og blaðlögun. Þetta sýnir að genabreyti leiki er mikill þótt líkur bendi til að hann sé fátæklegri en við landnám. Bent hefur verið á að landnámsmenn hafi líklega höggvið stærstu og bestu trén fyrst og með því móti grisjað úr tré með gen sem báru í sér erfðaeiginleika til mikils vaxtar. Eftir hafa orðið hríslur og kjarr. Fjalldrapi er allur smávaxnari en ilmbjörkin og stundum skriðull.
Birkifræ
Björkin er tré eða runni með þéttum greinum. Bolurinn er hlutfallslega grannur miðað við hæð trésins. Börkurinn er þunnur, ljós eða rauðbrúnn, og flagnar af stofninum. Ræturnar liggja grunnt og þurfa súrefnisríkan jarðveg og dafna því ekki vel í blautum jarðvegi. Blöðin eru á stilk sem er um helmingur blaðsins á lengd, egg- eða tígullaga og sagtennt. Blómin eru í reklum. Fræin eru lítil hnoð með himnuvæng. Þau eru fislétt og eru um 1,5 til 2 milljónir fræja í hverju kílói. Þrátt fyrir smæð fræjanna berast þau sjaldan langt frá móðurplöntunni. Fræin geymast illa nema við bestu aðstæður.
Birki er nægjusöm trjátegund sem getur vaxið við lægri sumarhita en flestar aðrar trjátegundir en nær hins vegar ekki góðum þroska nema í frjóum jarðvegi. Hæðarmörk birkis yfir sjó eru um 550 metrar og það verður 80 til 100 ára gamalt og ætla má að það geti náð um 20 metra hæð við góðar aðstæður.
Lækningamáttur birkisins
Fyrr á tímum var birki notað í ýmsum tilgangi. Úr berkinum má búa til skrautmuni og hann var notaður til að súta skinn. Seyðið úr berkinum þótti gott við niðurgangi og seyðið var ómissandi við magn- og kraftleysi, matarólyst og til að verjast sviða á barnsrössum. Börkurinn þótti einnig góður á brunasár ef hann var blandaður ósöltu smjöri.
Vilmundur Hansen
Yfirvetrun plantna
Yfirvetrun plantna
Plöntur beita margvíslegum leiðum til að lifa veturinn af. Einærar plöntur lifa af sem fræ. Séu aðstæður óhagstæðar geta fræ sumra tegunda legið í dvala í jarðveginum í nokkur ár en að jafnaði spíra fræin að vori, vaxa upp og blómstra og mynda fræ sem fellur að hausti. Tvíærar plöntur safna forða í rótina á fyrra ári og rótin lifir veturinn af. Á öðru ári blómstrar plantan og myndar fræ. Hringrásin heldur áfram. Margar tegundir fjölærra plantna og laukjurta beita svipaðri aðferð. Þær vaxa upp að vori, vaxa og dafna yfir sumarið, safna forðanæringu í rótina eða laukinn, sölna að hausti og lifa í dvala neðanjarðar yfir veturinn. Þar sem snjór liggur eins og teppi yfir jarðveginum eru plönturnar vel varðar fyrir umhleypingum og grasbítum sem byggja lífsafkomu sína á þeim yfir veturinn.
Tré og runnar sölna ekki á haustin og þurfa því að beita öðrum ráðum til að lifa veturinn af. Sum tré eru sumargræn en önnur græn allt árið. Lauf sígrænna trjáa nefnist barr, er yfirleitt langt og mjótt og með vaxhúð sem dregur úr útgufun.
Fyrir lauffall á haustin draga flest lauftré blaðgrænuna úr blöðunum og senda hana niður í rótina til geymslu, rétt eins og hagsýnir heimilishaldarar safna vetrarbirgðum í búrið sitt. Blaðgrænan er byggð upp af efnum sem trén eiga ekki greiðan aðgang að og þurfa að eyða mikilli orku í að framleiða. Eftir í blöðunum verða efni sem trén hafa minna fyrir að búa til. Efnin sem eftir verða eru gul eða rauð og eru ástæðan fyrir því haustlitur trjánna er yfirleitt í þeim litum.
Haust
Á haustin er að finna í brumi trjáplantna fullþroskaðan vísi að vexti næsta árs. Vaxtarvísirinn er vel geymdur í bruminu og það ver hann fyrir vetrarkuldanum. Frost að vori, eftir að brumið hefur opnað sig, getur skemmt vaxtarvísinn varanlega.
Til þess að tré laufgist að vori þarf lofthiti að vera kominn upp fyrir ákveðið lágmark en í öðrum tilfellum þarf daglengd að hafa náð ákveðnum klukkustundafjölda. Langir hlýindakaflar á veturna geta því vakið ýmsar trjátegundir, einkum frá suðlægari slóðum þar sem vorar fyrr en á Íslandi, af dvala sínum og blekkt tré til að halda að það sé komið vor. Þegar slíkt gerist eru miklar líkur á frostskemmdum ef það kólnar hratt aftur. Lítil hætta er á þessu hjá plöntum sem koma frá svæðum sem eru á næstu eða sömu breiddargráðum og Ísland.Hægfara kólnun best
Ólíkt dýrafrumum hafa frumur í plöntum svokallaðan frumuvegg sem liggur utan um frumuhimnuna. Veggurinn er stinnur, hann verndar frumuna og kemur að hluta til í staðinn fyrir stoðgrind. Í gegnum frumuvegginn síast vatn og næringarefni.
Kólni hratt er hætt við að vökvinn í plöntufrumunni frjósi. Við það eykst rúmmál hans og hætta á að frumuveggurinn rifni en það leiðir til kalskemmda. Miklu máli skiptir að plöntur kólni það hægt á haustin að vatn nái að komast út úr frumunum í þeim takti sem eðlilegastur er fyrir hverja tegund. Dæmi er um að snögg kólnun niður í 10°C hafi drepið tré sem annars þola kuldann allt að níutíu frostgráðum. Stutt haust valda því að plönturnar ná ekki að mynda eðlilegt frostþol og eru því viðkvæmari en ella.Skjól fyrir vorsólinni
Of mikil útgufun getur einnig verið hættuleg fyrir plönturnar. Á vorin, þegar sólin skín og jörð er frosin, ná plönturnar ekki að bæta sér upp þann vökva sem þær tapa við útgufun og því hætta á ofþornun. Hér á landi þekkist þetta best hjá sígrænum trjám þegar barrið verður brúnt á vorin.
Jurtir á norðurslóðum
Jurtir sem eiga náttúruleg heimkynni á norðurslóðum eða hátt til fjalla eru yfirleitt lágvaxnar og með öflugt rótarkerfi sem getur verið allt að þrisvar sinnum víðfeðmara en sá hluti jurtarinnar sem er ofanjarðar.
Þar sem vaxtartími er stuttur mega plönturnar engan tíma missa og verða að hefja vöxt strax og veður leyfir. Langur sólargangur yfir sumarmánuðina lengir vaxtartímann verulega, enda nýta plönturnar hann til hins ýtrasta. Margar norðlægar tegundir mynda þúfur, eins og lambagras og geldingahnappur, og geta með því móti haldið hærri hita og nýtt sólarljósið betur.
Ljóstillífun
Sígræn tré hafa það fram yfir sumargræn að þau geta hafið ljóstillífun um leið og hiti er orðinn það mikill að þau vakna af dvala. Talið er að smávaxnar og sígrænar jurtir geti ljóstillífað undir snjó og lengt þannig vaxtartímann.
Nokkrar tegundir trjáa, til dæmis aspir, geta notað blaðgrænu í berki, stofni og greinum til ljóstillífunar þegar aðstæður eru hagstæðar á veturna.
Rótarskurður
Flutningur trjáa
Ef flytja á tré skiptir miklu að ræturnar séu meðhöndlaðar rétt og að skerðing á þeim sé með minnsta móti. Sé farið er eftir ströngustu reglum um flutning stórra trjáa á að hefja undirbúning að minnsta kosti ári áður en flutningurinn sjálfur fer fram. Í flestum tilfellum nægir að stinga upp góðan hnaus í kringum tré sem eru allt að tveggja metra há og flytja þau með honum.
Gæta verður þess að sem minnst af jarðvegi hrynji af rótunum meðan á flutningi stendur svo að ræturnar skaðist ekki að óþörfu. Einnig þarf að passa vel að rótarhnausinn þorni ekki í flutningi. Ef flytja á tréð langa leið í opinni kerru eða á palli er nauðsynlegt að pakka því í striga svo að laufið vindþorni ekki á leiðinni. Rætur þola ekki beina sól og því mikilvægt að hlífa hnausnum við beinu sólskini. Ef ekki er hægt að gróðursetja trén strax verður að koma þeim fyrir í mold á skuggsælum stað og í skjóli.
Nýja staðsetningin
Til að auðvelda niðursetningu trésins á nýja staðnum er best að hafa holuna sem það fer í nokkuð rýmri en hnausinn. Það auðveldar alla vinnu og kemur í veg fyrir að þurfi að þvinga rótunum ofan í holuna, enda fer slíkt illa með ræturnar. Skoða skal rótarkerfið vel þegar tréð er sett niður og klippa burt brotnar og sárar rætur. Einnig er gott að klippa ræturnar þannig að þær séu svipaðar að lengd og passi þannig vel í holuna.
Jarðvegurinn í kringum hnausinn verður að vera laus í sér eftir að tréð er komið niður til að auðveldar því að endurnýja ræturnar. Ekki má setja tré dýpra en það stóð áður.Stuðningur
Til að tryggja að tré standi af sér veður og vinda eftir gróðursetningu og vaggi ekki til í holunni verður að veita því stuðning. Setja skal stoð eða stoðir við hliðina á trénu og binda það við hana. Hvort sem tré eru flutt að vori eða hausti verður að gæta þess að staga þau vel niður svo þau falli ekki um koll.
Eftir að búið er að koma trénu fyrir í holunni og þjappa jarðveginum gætilega að hnausnum á að vökva vel og gæta þess að hnausinn þorni aldrei fyrstu vikurnar eftir gróðursetningu.Stór tré
Þegar um stór tré er að ræða skal á fyrsta ári grafa holu og rótskera ræturnar hálfan hring umhverfis tréð. Stærð rótarhnaussins sem fylgir trénu fer að sjálfsögðu eftir stærð þess. Þumalfingursreglan segir að margfalda eigi þvermál stofnsins með 10 og rótskera í þeirri fjarlægð frá honum. Hafa verður í huga að tré með stórum rótarhnaus eru mjög þung og taka verður tillit til þess þegar tré eru rótarskorin. Ef um mjög stór tré er að ræða er óvinnandi vegur að flytja þau nema með öflugum vinnuvélum. Einnig getur verið gott að létta krónu trésins með því að grisja hana fyrir flutninginn.
Eftir búið er að grafa 40 til 50 sentímetra djúpan hálfhring kringum tréð og klippa á ræturnar skal fylla holuna aftur með lausum jarðvegi og þjappa honum hæfilega að rótunum. Hafa skal rótarskurðinn sem allra hreinastan og gæta þess að brjóta ekki rætur að óþörfu. Hárræturnar, sem taka upp næringu og vatn úr jarðveginum, endurnýjast næst trénu þar sem skorið hefur verið á ræturnar og gerir því fært að jafna sig fyrr eftir flutninginn.
Undirbúiningur hefst árir fyrir flutning
Undirbúa skal jarðveginn á þeim stað sem tréð á að standa í framtíðinni ári áður en tréð er flutt. Stinga skal upp jarðveginn og blanda hann með lífrænum jarðvegi.
Ári seinna er tréð rótarstungið hinum megin og undir ræturnar og hnausnum pakkað í striga eða jarðvegsdúk til að halda honum vel saman. Gæta þarf þess að losa aftur um dúkinn þegar tréð er komið á sinn stað.Vor eða haust
Tré má flytja hvort sem er á vorin eða haustin. Séu tré flutt að vori ná þau að skjóta rótum á nýja staðnum yfir sumarið og festa sig fyrir veturinn. Í góðu árferði geta rætur trjáa vaxið frá því í apríl og fram í október og ættu því tré sem eru flutt snemma að geta fest sig í jarðveginum fyrir næsta vaxtarskeið. Sé tréð flutt að hausti og rætur að vaxa fram í október og festa sig. Síðan hafa ræturnar forskot um vorið ef þær hefja aftur vöxt í apríl.
Litríkar trjáplöntur
Litríkar trjáplöntur
Runnar og tré með litríku laufi setja mikinn svip á garðinn og margar hverjar eru sannkallaðar stássplöntur. Þar sem þær geta orðið ansi umfangsmiklar er enn mikilvægara að vanda vel staðsetningu og huga vel að litasamspili við tegundir í kring til þess að þær njóti sín sem best. Gott er að huga að blómlit þeirra plantna sem vaxa í kring, plöntur með hvítum og gulum blómum fara t.d. mjög vel með runnum með rauðleitu laufi.
Hér er listi yfir nokkrar fallegar tegundir, flokkaður eftir lauflit.
Blágrænt eða grágrænt lauf:
- Einitegundir t.d. Blue Star og Blue Carpet
- blágreni
- rauðblaðarós
- hafþyrnir
- silfurblað 'Skíma'
Rauðbrúnt – purpurarautt lauf:
- Purpurabroddur
- blóðbeyki
- japanshlynur 'Atropurpurea'
- virginíuheggur 'Canada Red'
- garðakvistill 'Diabolo'
Hvítmynstrað lauf:
Gulgrænt lauf:
- garðakvistill 'Aurea'
- japanskvistur 'Gold Flame' (lauf skiptir lit frá rauðu yfir í gulgrænt)
- ýviður 'Summergold'
Rannveig Guðleifsdóttir
Útiplöntur
Ræktun ávaxtatrjáa
Epl-, plómu-, peru- og kirsuberjatré
Skjól og staðsetning
Í upphafi er mjög mikilvægt að huga að skjóli í garðinum. Ávaxtatré eiga ekki möguleika á að mynda aldin ef þau eru í stöðugum barningi við vindinn. Tré, limgerði og skjólveggir skapa umhverfi þar sem aldintré þrífast. Í skjólinu skapast staðbundið veðurfar sem er oft nokkrum gráðum heitara en mælingar Veðurstofunnar segja til um. Þessi viðbótarhiti er mikilvægur þroska og vexti epla-, peru-, plómu og kirsuberjatrjáa. Það er því lykilatriði að velja trénu góðan stað, bæði bjartan og heitan.
Jarðarberjaræktun
Jarðarberjaræktun
Jarðarber hafa verið ræktuð með góðum árangri á Íslandi í áratugi, en jarðarber eru mjög einföld í ræktun og nægjusöm og því á allra færi að. Jarðarber er hægt að rækta á ýmsa vegu s.s. í pottum, kerjum, hengikörfum, gróðurreitum, inni í gróðurhúsi eða úti í beði.Það sem mestu skiptir er að þau séu á sæmilega skjólgóðum stað og fái góða sól og vökvun. Þá eru jarðaberjaplöntur sérstaklega viðkvæmar fyrir því að þorna fyrstu vikurnar eftir að þær eru settar niður og svo aftur þegar berin eru að myndast. Athuga þarf að passa sérlega vel uppá vökvunina séu plönturnar hafðar í kerjum eða grunnum jarðvegi.
Algengt er að jarðarberjaplöntur byrji að gefa af sér um miðjan júlí, en því hlýrra sem loftið er, því fyrr koma berin. Þar af leiðandi er nokkuð vinsælt að reyna að flýta fyrir uppskerunni með því að breiða t.d. akrýldúk yfir. Hann heldur hita að plöntunum en hleypir samt vatninu í gegn. Hann hjálpar einnig til við að forða berjunum frá ágangi fugla. Þó getur verið gott að lyfta dúknum yfir hlýjasta hluta dagsins meðan á blómgun stendur til að leyfa flugunum að vinna sitt verk.
Svart plast, jarðvegsdúkur eða jafnvel trjákurl geta líka verið gagnleg hjálpartól, sérstaklega þegar ræktað er í skipulögðum röðum. Það gegnir því hlutverki að halda hita að rótum, raka í jarðvegi og sniglunum frá og er þá dúkur sniðinn (eða kurli dreift) í kringum hverja plöntu fyrir sig.
Jarðarberjaplöntur geta fjölgað sér mjög hratt. Það gera þær með því að skjóta renglum út frá sér ofanjarðar og myndast nýjar plöntur við enda þeirra. Algengt er að þetta gerist tvisvar á sumri. Plönturnar skjóta svo rótum þar sem þær lenda. Því þarf að fjarlægja renglurnar vilji maður ekki að plönturnar dreifi sér út um allt. Hægt að stýra fjölguninni með því að klippa plönturnar af renglunum og færa á góðan stað. Bestu plönturnar eru yfirleitt taldar vera þær sem vaxa af stystu renglunum. Þegar plönturnar eru orðnar 4-5 ára fara jarðaberin yfirleitt að minnka. Er þá tímabært að fjarlægja þær plöntur og leyfa nýjum að taka við.
Jarðarber gera ekki miklar kröfur til jarðvegs, en kjósa helst súran jarðveg (þola illa kalk). Gott er að blanda smá lífrænum áburði við moldina áður en plönturnar eru settar niður. Þó þarf að varast að gefa ekki of mikið, sérstaklega af köfnunarefni, þannig að plönturnar eyði ekki allri orkunni í blaðvöxt. Þá getur verið gott að gefa kalíríkan áburð þegar nálgast blómgun, en það ætti að hjálpa plöntunni að einbeita sér að berjamynduninni.
Plöntur sem settar eru niður að vori byrja yfirleitt ekki að gefa af sér fyrr en ári síðar. Sé ætlunin að setja niður nokkrar plöntur og láta þær fjölga sér er algengt að taki um 3 ár að koma sér upp myndarlegri ræktun.
Litríkir fjölæringar
Litríkir fjölæringar
Þegar við veljum plöntur í garðinn er það oft blómgunin sem ræður valinu. Blómlitur, lögun, ilmur og blómgunartími eru þættir sem vega þar þungt. Oft spáum við lítið í hvernig laufið er þó blaðfagrar plöntur séu til mikillar prýði allt sumarið, ekki aðeins þegar þær standa í blóma. Sumar plöntur eru jafnvel eingöngu ræktaðar vegna laufskrúðsins.
Fjölbreytileiki í gerð laufblaða
Það er ekki síður fjölbreytileiki í gerð laufblaða en blóma. Laufblöð geta verið gljáandi eða mött, hvítloðin, slétt eða krumpuð, fíngerð eða grófgerð. Litaúrvalið einskorðast ekki bara við fagurgrænt. Litaskalinn er frá gulgrænu yfir í blágrænt og þar að auki getur lauf verið grátt, í ýmsum rauðum litbrigðum, fjólublátt, jafnvel næstum svart. Og það þarf ekki endilega að vera einlitt, það getur verið mynstrað, með hvítum, gulum eða rauðum rákum eða dröfnum. Fjölbreytileikinn er ótrúlega mikill og virkilega gaman að leika sér með að raða saman mismunandi laufformum og litum.
Fjölærar tegundir með litfagurt lauf
- Blágrænt: Ýmsar brúskur t.d. blábrúska, glitlauf 'Blue Haze', blárúgur, álfamunnur, ýmsar nellikutegundir t.d. fjaðradrottning.
- Rauðbrúnt – purpurarautt: Dvergavör 'Atropurpurea', bronslauf, sætumjólk 'Chamaeleon', ástarlogi 'Molten Lava'.
- Hvítmynstrað: Ýmsar brúskutegundir t.d. 'Night Before Christmas', forlagabrúska 'Albopicta', dílatvítönn, gulltvítönn 'Herman's Pride', hnúðhafri 'Variegatum', garðskriðnablóm 'Variegata', nýrnajurt
- Rauðmynstrað: Alpamítur
- Grátt: Rottueyra
- Gulgrænt: Forlagabrúska 'Gold Standard', háliðagras 'Aureovariegata'.
Rannveig Guðleifsdóttir
Ígulrósir
Ígulrósir eru hópur harðgerðra runnarósa sem setja mikinn svip á umhverfið þessa dagana og er Hansarósin þar fremst í flokki. En 'Hansa' er ekki eina ígulrósayrkið sem er þess virði að rækta, þeirra á meðal er mikill fjöldi úrvals garðplantna.
Ígulrós (R. rugosa) vex villt í austur-Asíu, m.a. í Japan. Hún barst til Evrópu um aldamótin 1800, en notkun hennar í kynblöndun hófst ekki fyrr en seint á 19. öld. Á árunum 1890 – 1915 komu fram nokkur yrki og var ‘Hansa’ ein af þeim. Svo varð lítil framþróun í kynbótum ígulrósa þar til kanadísku Explorer rósirnar komu á markað upp úr 1970.
Ígulrósir eru margar síblómstrandi eða lotublómstrandi, þó nokkrar blómstri bara einu sinni. Þær byrja flestar að blómstra í júlí og standa margar í blóma fram á haust. Þær eru allar með nokkuð stór blóm, einföld eða fyllt, oft mikið ilmandi og flestar mjög harðgerðar. Þær gera litlar kröfur um jarðvegsgæði og þola vel rýran jarðveg.
Nokkur yrki sem óhætt er að mæla með:
'Agnes' (1900) – ein fallegasta gula runnarósin sem völ er á. Með fyrstu ígulrósum til að blómstra í byrjun júlí. Einblómstrandi.
'Hansa' (1902) – þessa þarf varla að kynna fyrir neinum, enda mikið ræktuð bæði í görðum sem og opnum svæðum.
'F.J.Grootendorst' (1918) – ein af fjórum svokölluðu „nellikurósum“. Blómin eru smá, með tenntum krónublöðum sem minna á nellikublóm. Þarf gott skjól, kelur nokkuð mikið.
'Wasagaming' (1938) – oft first til að blómstra í byrjun júlí, ilmandi bleikum blómum. Nokkurs nafnaruglings hefur gætt með þessa rós og hafa önnur yrki verið seld hér undir þessu nafni um árabil.
'Louise Bugnet' (1960) – hvít fyllt blóm með rauðum bryddingum. Lotublómstrandi. Yndislega falleg.
Polareis' (1963) – fölbleik, ilmandi blóm. Lotublómstrand
'Jens Munk' (1974) – bleik, hálffyllt mikið ilmandi blóm. Kanadísk explorer rós.
'Henry Hudson' (1976) – hvít blóm, síblómstrandi. Kanadísk explorer rós.
'Schneekoppe' (1984) – fölbleik blóm með lillabláum blæ. Lotublómstrandi, stendur nánast samfellt í blóma í júlí og ágúst. Gróskumikil og virkilega flott rós.
'Hansaland' (1993) – rauð, fyllt blóm. Í viðkvæmari kantinum, þarf gott skjól en þrífst annars vel.
Fjöldi fleiri yrkja er í ræktun hér og þrífast þau öll vel.
Rannveig Guðleifsdóttir
Júlíblóm
Blómstra í júlí
Á meðal þeirra blóma sem blómstra í júlí eru:
- Íris, dæmi um íristegundir sem blómstra í júlí eru rússaíris, tjarnaríris, engjaíris og bretaíris.
- Blágresisættkvíslin er risastór og inniheldur mikinn fjölda úrvals góðra garðplantna. Á meðal þeirra sem blómstra um þetta leiti eru garðablágresi, roðablágresi, liðablágresi, skrautblágresi, armeníublágresi, mýrablágresi og í steinhæðinni; dalmatíublágresi, blóðgresi, grágresi og tíbetblágresi.
- Drottningablóm (nellika). Nellikurnar, sem eru í aðalhlutverki í steinhæðinni núna. Fjaðradrottning og dvergadrottning eru þær algengustu, báðar til í fjölda mismunandi litbrigða frá hvítu og bleiku yfir í rautt. Keisaradrottning er önnur virkilega falleg tegund. Murur eru líka áberandi í júlí. Í byrjun júlí skartar jarðaberjamuran sínum eldrauðu blómum og þegar líða tekur á mánuðinn taka aðrar við eins og silkimura, blendingsmura og blóðmura. Aðrar fjölærar plöntur sem blómstra í júlí eru t.d. skrautlúpínur, tyrkjasól, draumsól, fingurbjargarblóm, kínahnappur og friggjarlykill.
Rósir
Í júlí fara fyrstu rósirnar líka að blómstra. Þyrnirósirnar og aðrar villirósir eins og t.d. fjallarósin eru fyrstar og fljótlega bætast fyrstu ígulrósirnar við. 'Wasagaming' og 'Agnes' eru yfirleitt þær fyrstu til að byrja að blómstra. Á meðal annarra rósa í blóma í júlí eru 'Louise Bugnet', Maigold', 'Pike‘s Peak' (Hringbrautarrósin)‚ gullrós 'Bicolor' og Dornrós.
Blómstrandi runnar
Af blómstrandi runnum eru sýrenurnar og ýmsir hvítblóma kvistir eins og t.d. birkikvistur og stórkvistur sennilega mest áberandi í júlí. Aðrir fallegir runnar í blóma núna eru stjörnutoppur og brárunni ‚Siska‘. Svo styttist í að ljúfur kúlutyggjósilmur snækórónunnar leggist yfir garðinn.
Rannveig Guðleifsdóttir
Þyrnirósir
Þyrnirósir
Þyrnirósir vaxa best í frekar sendnum og rýrum jarðvegi. Fái þær of mikinn áburð setja þær alla orku í blaðvöxt og blómgun verður lítil eða engin. Þyrnirósin er með hvítum, einföldum blómum. Hún vex villt á örfáum stöðum á Íslandi en er ekki mikið til skrauts og blómstrar sjaldan. Þær plöntur sem vaxa villtar eru alfriðaðar.
Þyrnirósablendingar
Þyrnirósablendingar komu fyrst fram um aldamótin 1800 og voru mjög vinsælir á 19. öld. Þegar síblómstrandi rósayrki komu fram á sjónarsviðið döluðu vinsældir þyrnirósanna og mörg yrki sem voru í ræktun hafa glatast. Þær eiga samt fullt erindi í íslenska garða þar sem þær eru afar harðgerðar og blómstra á undan flestum öðrum rósum. Blómin geta verið einföld eða fyllt, oftast hvít eða bleik, en það eru líka til nokkur yrki með gulum og rauðbleikum blómum.
Nokkur góð yrki sem óhætt er að mæla með
- 'Totenvik' með hvítum, hálffylltum blómum.
- 'Katrín Viðar' með óvenju stórum, hvítum, einföldum blómum sem eru með fölbleikri slikju þegar blómin eru að springa út.
- 'Juhannusmorsian' sem er finnskt yrki með fylltum, ljósbleikum blómum.
- 'Poppius' með fylltum, bleikum blómum.
- 'Glory of Edzell' með dökkbleikum, einföldum blómum með kremhvítri miðju.
- 'Red Nelly' með rauðbleikum, einföldum blómum.
- 'Harison‘s Yellow' sem er blendingur þyrnirósar og gullrósar með sterkgulum, fylltum blómum sem lýsast ekki með aldrinum.
- Þyrnirósayrkja má svo finna ýtarlegri lista yfir fjölda þyrnirósayrkja sem hafa verið reynd hérlendis.
Rannveig Guðleifsdóttir
Eitraðar plöntur
Eitraðar plöntur
Aukinn áhugi og innflutningur á plöntum undanfarin ár hefur aukið framboð þeirra til muna. Sumar þessar plöntur geta verið varasamar og jafnvel eitraðar og er því nauðsynlegt að fólk sé vel á verði gagnvart þeim og að foreldrar gæti þess að börn komist ekki í þær. Íslensk börn eru reyndar ekki vön því að borða plöntur beint úr náttúrunni en smábörn eru gjörn á að stinga öllu upp í sig.
Garðeigendur skyldu vera á verði gagnvart plöntum eins og: venusvagni, fingurbjargarblómi, geitabjöllu, töfratré og gullregni og ylliber geta verið varasöm ef þeirra er neitt í einhverjum mæli. Fólki er sérstaklega bent á að vara sig á ývið og lífvið þar sem safinn úr þessum plöntum er mjög eitraður og jafnvel banvænn. Af varasömum pottaplöntum má nefna: neríu, næturstjörnu, friðarlilju, jólastjörnu, köllu og allar mjólkurjurtir.
Nokkur atriði til að hafa í huga
Til þess að koma í veg fyrir eitrun af völdum plantna ætti því að hafa eftirfarandi atriði í huga:
- Aflið upplýsinga um plönturnar þegar þær eru keyptar. Hægt er að nálgast upplýsingar um eitraðar plöntur á vefnum. Varist að kaupa eitraðar plöntur ef börn eða gæludýr eru á heimilinu sem þykja líkleg til að stinga uppí sig plöntuhluta.
- Það getur verið hættulegt að stinga upp í sig plöntuhlutum, hvort sem það eru lauf, stönglar, blóm, fræ, ber eða sveppir.
- Neytið aldrei plantna eða sveppa sem þið þekkið ekki. Hafið neyðarnúmer tiltækt ef eitrun á sér stað.
- Ef nauðsynlegt reynist að fara upp á slysavarðstofu er brýnt að taka með hluta plöntunnar sem étin var. Þetta hjálpar læknum og hjúkrunarfólki að átta sig á hvers eðlis eitrunin er.
- Notið hanska þegar eitraðar plöntur eru meðhöndlaðar.
Þegar flytja á stór tré
Flutningur stórra trjáa
Tré eru föst í jörðinni og þess eðlis að þau flytja sig ekki úr stað af sjálfsdáðum. Stundum kemur upp sú staða, fyrir einhverjar sakir, að tré henta ekki lengur á þeim stað sem þau standa. Breyta þarf skipulagi eða þá að tré sem einu sinni var lítill kvistur hefur vaxi og breyst í stór og mikið tré sem skyggir á sól og lokar fyrir útsýni. Við slíkar aðstæður er tvennt í boði. Fella tréð eða flytja það ef það er hægt.
Þegar ákvörðun um að flytja tré er tekin er einkum þrennt sem hafa þarf í huga;- að tréð sé það fallegt að það taki því að flytja það
- að tréð sé af tegund sem vert er að halda upp á
- að aldur þess sé ekki það hár að tréð drepist fyrir aldurssakir innan fárra ára.
Rótarskurður
Allra best er að hefja undirbúning fyrir flutningi trjáa ári fyrr en flutningurinn þeirra fer fram. Fyrra árið á að grafa holu og rótarskera hálfan hring umhverfis tréð. Stærð rótarhnaussins sem fylgir trénu fer eftir stærð þess. Þumalfingurreglan segir að margfalda eigi þvermál stofnsins með tíu og rótarstinga í þeirri fjarlægð frá stofninum. Hafa verður í huga að tré með stóran rótarhnaus eru mjög þung og taka verður tillit til þess þegar tré eru rótaskorinn. Ef um mjög stór tré er að ræða er óvinnandi vegur að flytja þau nema með öflugum vinnuvélum. Því er gott að að sýna fyrirhyggju og flytja tré áður en þau verða of stór.
Þegar búið er að grafa 40 til 50 sentímera djúpan hálfhring kringum tréð og klippa á ræturnar á að fylla holuna með lausum jarðvegi. Hafa skal rótarskurðinn sem allra hreinast og gæta þess að brjóta ekki rætur að óþörfu.
Undirbúa á jarðveginn á þeim stað sem tré á að standa í framtíðinni ári áður en tréð er flutt. Stinga skal upp jarðveginn og blanda hann með lífrænum jarðvegi. Ári seinna er tré rótarstungið hinum megin og hnausnum pakkað í striga eða jarðvegsdúk.Flutningur
Gæta verður þess að sem minnst af jarðvegi hrynji af rótunum meðan á flutningi stendur svo að ræturnar skaðist ekki að óþörfu. Einnig þarf að passa vel að rótarhnausinn þorni ekki í flutningi. Ef flytja á tréð langa leið í opinni kerru eða á palli er nauðsynlegt að pakka því í striga til að varna því að laufið vindþorni á leiðinni. Rætur þola ekki beina sól og því mikilvægt að hlífa hnausnum við beinu sólskini.
Gróðursetning
Til að auðvelda niðursetningu trésins á nýja staðnum er best að hafa holuna sem það fer í rúma. Það auðveldar alla vinnu og kemur í veg fyrir að rótum sé þvingað ofan í holuna. Jarðveginn kringum hnausinn verður líka lausari í sér eftir að tréð er komið niður og auðveldar því að skjóta rótum. Ekki má setja tré dýpra en það stóð áður, sumar tegundir þola það að vísu en aðrar alls ekki. Til að tryggja að tré standi af sér veður og vinda fyrst eftir gróðursetningu og vaggi ekki til í holunni verður að reka niður stoð við hliðina á því og binda tréð við hana með gúmmíi.
Eftir að búið er að koma trénu fyrir í holunni og þjappa jarðveginum gætilega að hnausnum á að vökva vel og gæta þess að hnausinn þorni ekki fyrstu vikurnar eftir gróðursetningu.Vor eða haust
Að jafnaðir er talið betra að flytja tré á vorin, þau ná þá að skjóta rótum á nýja staðnum yfir sumarið og festa sig fyrir veturinn. Í góðu árferði geta rætur trjáa vaxi frá því í apríl og fram í október og því ættu tré sem er flutt snemma að getað fest sig í jarðveginum fyrir næsta vaxtarskeið. Hvort sem tré eru flutt að vori eða hausti verður að gæta þess að staga þau vel niður svo þau falli ekki um koll.
Heimild: Árstíðirnar í garðinum.
Vilmundur Hansen
Sumarverkin í garðinum
Sumarverkin í garðinum
Grasflötina þarf að slá reglulega.
Kantarnir eru ekki alveg eins fljót afgreiddir. En það er ekkert sem segir að þeir þurfi alltaf að vera stífklipptir og skornir. Það nægjir að snyrta þá einu sinni til tvisvar yfir sumarið.
Fjölærar plöntur
Hafi þær náð þeirri hæð að þær þurfi á stuðningi að halda til að brotna ekki í næsta roki eða leggjast út af, er vorið góður tími til að huga að því. Það eru til ýmsar gerðir af plöntustoðum og kannski engin ein betri en önnur. Ég hef þó mest notað bambusprik og bast til að binda þær plöntur upp sem þurfa á því að halda og hefur það reynst ágætlega. Sem betur fer þarf þó ekki að standa í því að binda allar fjölærar plöntur upp, sumar standa keikar alveg hjálparlaust og lágvaxnar plöntur þurfa að sjálfsögðu engan stuðning.
Það er líka gott að klippa burt blómstöngla þegar blómgun er lokið nema ætlunin sé að safna fræi. Þá er jafnvel nóg að skilja bara nokkra stöngla eftir og klippa restina burt. Þetta er sérstaklega mikilvægt með tegundir sem hafa mikla tilhneigingu til að sá sér, en almennt séð verða plönturnar líka snyrtilegri ef blómstönglarnir eru klipptir burt. Þó eru til plöntur sem eru fallegar eftir að blómgun líkur og ástæða til að leyfa þeim að halda sér. Þetta á t.d. við um kasmírsalvíu.
Þegar ekki er hægt að stóla á rigninguna til að vökva garðinn þarf að draga fram garðslönguna og vökva. Það getur jafnvel þurft að vökva þó það rigni því oft dugir lítil rigning varla til að rétt væta í yfirborði moldarinnar. Hvort notaðir eru úðarar eða handvökvað er smekksatriði.
Svo er það illgresið. Bölvað illgresið myndu margir segja. Það eru ýmsar leiðir færar í baráttunni við það. Það er hægt að hylja beð með dagblöðum og kurli, möl, þekjuplöntum o.s.frv. Það er hægt að eitra fyrir því. Flestum nægir að reyta það burt. Mestu skiptir að fjarlægja það áður en það þroskar fræ, þá nær það aldrei að verða vandamál.
Þessi vel þekktu sumarverk eru kannski ekki í uppáhaldi hjá öllum, en það er undir hverjum og einum komið hversu vel snyrtur garðurinn er og því þurfa þau ekki að vera nein kvöð. Svo er bara fátt dásamlegra en að gleyma sér i garðinum á fögru sumarkvöldi. Það endurnærir sálina.
Rannveig Guðleifsdóttir
Fjölæringar - gróðursetning og umhirða
Fjölærar plöntur er hægt að fá í fjölmörgum blómlitum, mismunandi hæð, með stórum eða litlum blöðum, skuggþolnar og sólelskar. Fjölbreytileikinn er svo mikill að það helst valkvíði sem veldur töf á vali á plöntum til að setja í garðinn.
Áður en fjölærar jurtir eru gróðursettar verður að undirbúa beðið vel með því að stinga það upp, losa um og hreinsa moldina og blanda hana með ferskir mold eða lífrænum áburði niður á 30 til 40 sentímetra dýpi.
Raða skal fjölæringunum í beð eftir lit og blómgunartíma þannig að eitthvað sé í blóma frá vori og fram á haust.
Hæfilegt bil milli plantna er breytilegt eftir fyrirferð þeirra og getur verið frá nokkrum sentímetrum og upp í rúman metra. Miða má við að plöntur sem eru 10 til 30 sentímetrar á hæð sé plantað með 15 til 25 sentímetra millibili. 30 til 60 sentímetra háar plöntur þurfa 25 til 60 sentímetra millibil og plöntur sem eru 60 til 100 sentímetra háar veitir ekki af 50 til 100 sentímetra millibili eða meira.
Sé jarðvegur í beðinu frjósamur nægja 40 til 50 grömm af alhliða garðáburði á hvern fermetra fyrrihluta sumars og hálfur skammtur í lok júlí. Hnefafylli af lífrænum áburði yfir beði annað hvert ár er einnig til bóta og gott er að raka hann niður.Vilmundur Hansen
Steinhæðin í blóma
Steinhæðaplöntur eiga það allar sameiginlegt að þrífast best í rýrum, sendnum jarðvegi með góðu frárennsli þ.e. jarðvegi sem er ekki mjög rakaheldinn. Þær eru lágvaxnar og margar hverjar veðurþolnar og henta því vel þar sem skjól er lítið. Þó þær séu ekki háar í loftinu eru margar þeirra þó með fallegustu garðplöntum sem völ er á og þurfa afskaplega litla umhirðu.
Af þeim plöntubeðum sem ég er með í garðinum mínum er upphækkaða steinbeðið það beð sem ég þarf minnst að sinna. Það þarf ekki að vökva það nema í mestu þurrkum, það þarf ekki að vesenast með prik og garn til að binda upp plöntur og einhverra hluta vegna er arfinn varla sjáanlegur þar. Kannski af því það er orðið svo þétt plantað að það sést hvergi í mold. Og þar er eitthvað í blóma frá maí fram í október.
Nokkrar fallegar tegundir sem eru blómstrandi núna eru sunnuklukka, runnagríma, sápujurt, geldingahnappur, steindepla, fagursmæra, rósasmæra og hraunbúi.
Meðfram götunni er gömul steinhleðsla úr hraunhellum sem var lítið augnayndi og langaði mig mikið til að skipta henni út fyrir eitthvað flottara. Þangað til mér datt í hug að planta steinhæðaplöntum þar líka. Nú hefur steinhleðslan öðlast nýtt líf og hefur reynst besti staður fyrir stjörnublöðkur og aðrar plöntur sem eru annars viðkvæmar fyrir vetrarumhleypingum. Hallinn tryggir gott frárennsli og þrífast þær því ljómandi vel þrátt fyrir að fá ekkert vetrarskýli.
Í steinhleðslunni eru stjörnublöðkurnar að byrja að blómstra ásamt sómagrímu og brekkudeplu. Þar vaxa líka nokkrar íslenskar tegundir eins og ljónslappi, lambagras, blóðberg, burnirót og holtasóley sem sóma sér allar vel sem garðplöntur. Það er vart hægt að hugsa sér viðhaldsminna blómaskrúð.
Rannveig Guðleifsdóttir
Gróðursetning trjáplantna
Gróðursetning trjáplantna
Fyrir gróðursetningu trjáplantna er nauðsynlegt að stinga upp beð eða holu niður á 40 til 80 sentímetra dýpi allt eftir því hvort um limgerðisplöntur er að ræða eða stærri tré. Hæfileg beðdýpi fyrir limgerðisplöntur er 40 til 60 sentímetrar og 60 til 80 sentímetrar fyrir stærri tré. Hæfilegt breidd beðsins er hins vegar 80 til 100 sentímetrar. Helst verður að koma trjáplöntum niður sem allra fyrst, séu þær ekki í mold.
Hæfilegt bil milli trjáplantna
Hæfilegt bil milli limgerðisplantna er þannig að tvær til þrjár plöntur séu á lengdarmeter. Bil milli stofntrjáa fer aftur á móti eftir því hvað trén verða há og fyrirferðamikil og getur verið frá þremur til sex metrum. Aldrei má gróðursetja tré dýpra en þau stóðu áður hvort sem það var í potti eða beði. Meðan á gróðursetningu stendur verður að gæta þess að plönturnar verði fyrir sem minnstu hnjaski og að moldin haldist sem mest á rótunum. Greiða skal vel úr rótunum þegar plönturnar eru settar niður og gæta þess að trén standi lóðréttar í holunni. Síðan skal moka jarðveginum að og þjappa honum varlega að rótunum.
Séu tré orðin yfir einn og hálfur metri á hæð er nauðsynlegt að setja staur niður með þeim sem stuðning fyrstu árin á meðan þau eru að róta sig og koma sér fyrir. Eftir að plöntunni hefur verið komið fyrir á sinn stað skal vökva vel og gæta þess næstu dag að ræturnar þorni ekki.
Júníblóm
Júní er hálfnaður og loksins er hitastigið farið að stíga upp á við og minna á sumar. Það er mesta furða hvað gróðurinn hefur lítið látið þennan kulda á sig fá og júníblómin blómstra nú hvert af öðru. En hvaða plöntur eru það helst sem skarta sínu blómskrúði á þessum tíma?
Júní er tími vatnsbera og goðalykla.Vatnsberar eru af sóleyjaætt og hafa líka verið nefndir sporasóleyjar. Þeir hafa það óorð á sér að vera fulliðnir við að dreifa sér um allt og því ekki velkomnir í öllum görðum. Þó eru til vatnsberategundir sem haga sér skikkanlega og leggja ekki garðinn undir afkomendur sína. Þeir fyrstu til að blómstra eru blævatnsberi og stjörnuvatnsberi. Blævatnsberinn er lágvaxin tegund, varla meira en 30 cm á hæð með tvílitum bláum og hvítum blómum. Til eru sortir með hvítum og bleikum blómum líka, sumar enn smávaxnari en aðaltegundin. Stjörnuvatnsberinn er meðalhár með risastórum blómum á mælikvarða vatnsbera sem eru annað hvort tvílit, hvít og blá eða einlit blá. Sá einliti er líka þekktur undir nafninu vorvatnsberi. Báðar þessar tegundir sá sér lítið og hef ég aldrei fundið sjálfsáða stjörnuvatnsberaplöntu í garðinum mínum. Sem er eiginlega synd því hann er svo dásamlega fallegur. Þegar líða tekur á seinni hluta mánaðarins taka svo garðavatnsberarnir við með sínum undursamlega fallegu og litríku blómum. Ég á ljúfar æskuminningar af sporasóleyjunum í garðinum hans afa sem mér fannst að hlytu að vera þau dásamlegustu blóm sem fyrirfinndust á jörðinni. Og þeir eru enn í miklu uppáhaldi hjá mér. Þeir eru kannski ekki alveg eins stilltir og fyrrnefndu tegundirnar; ég hef fengið nokkrar dásamlega fallegar, sjálfsáðar plöntur af þeim, en þeir eru ekkert að leggja garðinn undir sig. Skógarvatnsberinn sér um það.
Goðalyklar er önnur ættkvísl sem er mjög áberandi um þetta leiti. Þetta eru lágvaxnar plöntur af maríulykilsætt sem flestar eiga heimkynni sín í Norður-Ameríku. Þær eru allar með bleikum eða hvítum blómum, harðgerðar og dásamlega fallegar. Ég er með fimm tegundir í garðinum mínum sem eru allar mjög keimlíkar en þó eru tvær sem skera sig aðeins úr. Hjartagoðalykillinn er sá eini sem blómstrar hvítum blómum, sem eru mun minni en á hinum tegundunum. Laufið er líka áberandi tennt en hinar tegundirnar eru allar með heilrenndum blöðum. Brekkugoðalykill ber þó af þeim öllum að mínu mati. Mjög gróskumikill með fallega ljósbleikum blómum.
Vorblómstrandi lyklarnir eru nú búnir en aðrir taka við. Nú eru það kínalykilsdeildin og maríulykilsdeild sem eru í aðalhlutverkum. Í kínalykilsdeildinni eru það kínalykill, klukkulykill og fellalykill sem eru byrjaðir að blómstra og harnarlykillinn í maríulykilsdeild. Allt saman úrvalsgóðar og harðgerðar garðplöntur sem þarf ekkert að hafa fyrir.
Páskaliljurnar eru flestar að fölna og túlipanarnir hafa tekið við af þeim. Mörgum finnast páskaliljurnar heldur ræfilslegar þegar blómgun er lokið og því er gott ráð að klippa burtu blómstönglana eftir blómgun. Þá fer heldur ekki óþarfa orka í að þroska fræ og laukarnir safna meiri forða fyrir blómgun næsta vors. Það sama á við um túlipanana þegar þeir hafa lokið blómgun sinni. Það er þó mikilvægt að klippa laufið ekki burt fyrr en það fer að fölna því annars ná laukarnir ekki að safna forða fyrir næsta vor.
Aðrar tegundir sem eru einkennandi fyrir júnímánuð eru silfursóley, gullhnappar, ýmsar deplur eins og t.d. kósakkadeplan, jakobsstigar, blásól og í steinhæðinni eru fjallablöðkurnar að byrja að opna sín ævintýralega fallegu blóm ásamt ýmsum lágvöxnum bláklukkum.
Rannveig Guðleifsdóttir
GarðaflóraKlukkurunnar
Klukkurunnar (Weigela) er ættkvísl smávaxinna runna sem allir eiga heimkynni sín í Austur-Asíu. Þeir bera nokkuð stór, klukkulaga blóm í bleikum, hvítum, rauðum eða gulum lit og virðast alltof skrautlegir til að eiga möguleika á að þrífast hér. Nú veit ég ekki hversu margar tegundir klukkurunna hafa verið reyndar hér en tvær þeirra hafa reynst ævintýralega vel.
Gullklukkurunninn (Weigela middendorfiana) er upprunninn í Japan. Hann er sá harðgerðari af þessum tveimur og verður líka mun stærri. Plantan sem vex í mínum garði er af yrkinu ‚Hokki‘ sem Ólafur Njálsson í Nátthaga ræktaði af fræjum sem hann safnaði á Hokkaídó í Japan. Þetta yrki hefur vægast sagt reynst vel. Á þremur árum hefur hann vaxið í ca. 1,5 m hæð og rúman meter á breidd. Hann kelur lítið sem ekkert og er að myndast við að blómstra núna sínum fallegu brennisteinsgulu blómum þrátt fyrir kulda og trekk sem minnir meira á apríl en júní.
Kóreuklukkurunninn (Weigela coraieensis), sem eins og nafnið bendir til er upprunninn í Kóreu, er mun smávaxnari. Á jafn löngum tíma hefur hann vaxið í ca. 40 cm hæð og er svipaður að umfangi. Hann þarf skjólbetri stað og getur kalið nokkuð og hefur blómgunin ekki alveg verið árviss. Þegar vel liggur á honum blómstrar hann sínum ævintýralega fallegu rósrauðu blómum um miðjan júní. Það gæti dregist eitthvað ef þessi kuldi heldur áfram, en knúpparnir bíða uns hlýnar á ný.
Rannveig Guðleifsdóttir
GarðaflóraÍslenskt birki - harðgert og nægjusamt
Birkiskógar
Birki er eina trjátegundin sem hefur myndað samfellda skóga hér á landi eftir að ísöld lauk. Nöfnin birki eða björk má rekja aftur í sanskrít og merkja þau hið bjarta eða ljósa tré. Hér er líklega vísan til hins ljósa stofns trésins. Gerð barkarins er einkennandi fyrir ættkvíslina en hann er rauðbrúnn eða hvítur og flagnar í þunnan spæni.
Birki er harðgert
Birki vex eingöngu á norðurhveli jarðar, sumar tegundir mjög norðarlega og hátt til fjalla. Útbreiðsla þess er um alla norðanverða Evrópu, langt austur í Asíu og langleiðina að Kyrrahafi. Hér á landi vaxa tvær tegundir villtar, ilmbjörk og fjalldrapi, einnig er til blendingur þessara tegunda sem nefnist skógarviðarbróðir. Erfðabreytileiki birkis er mikill og geta tré frá sömu fræmóður verið mjög ólík í vexti og blaðlögun. Þetta sýnir að genabreyti leiki er mikill þótt líkur bendi til að hann sé fátæklegri en við landnám. Bent hefur verið á að landnámsmenn hafi líklega höggvið stærstu og bestu trén fyrst og með því móti grisjað úr tré með gen sem báru í sér erfðaeiginleika til mikils vaxtar. Eftir hafa orðið hríslur og kjarr. Fjalldrapi er allur smávaxnari en ilmbjörkin og stundum skriðull.
Birkifræ
Björkin er tré eða runni með þéttum greinum. Bolurinn er hlutfallslega grannur miðað við hæð trésins. Börkurinn er þunnur, ljós eða rauðbrúnn, og flagnar af stofninum. Ræturnar liggja grunnt og þurfa súrefnisríkan jarðveg og dafna því ekki vel í blautum jarðvegi. Blöðin eru á stilk sem er um helmingur blaðsins á lengd, egg- eða tígullaga og sagtennt. Blómin eru í reklum. Fræin eru lítil hnoð með himnuvæng. Þau eru fislétt og eru um 1,5 til 2 milljónir fræja í hverju kílói. Þrátt fyrir smæð fræjanna berast þau sjaldan langt frá móðurplöntunni. Fræin geymast illa nema við bestu aðstæður.
Birki er nægjusöm trjátegund sem getur vaxið við lægri sumarhita en flestar aðrar trjátegundir en nær hins vegar ekki góðum þroska nema í frjóum jarðvegi. Hæðarmörk birkis yfir sjó eru um 550 metrar og það verður 80 til 100 ára gamalt og ætla má að það geti náð um 20 metra hæð við góðar aðstæður.
Lækningamáttur birkisins
Fyrr á tímum var birki notað í ýmsum tilgangi. Úr berkinum má búa til skrautmuni og hann var notaður til að súta skinn. Seyðið úr berkinum þótti gott við niðurgangi og seyðið var ómissandi við magn- og kraftleysi, matarólyst og til að verjast sviða á barnsrössum. Börkurinn þótti einnig góður á brunasár ef hann var blandaður ósöltu smjöri.
Vilmundur Hansen
Leitin að réttu plöntunni
Það er fátt skemmtilegra en að standa frammi fyrir því spennandi verkefni að hanna nýjan garð. Eða endurhanna gamlan garð sem er e.t.v. kominn í órækt. Þá er að mörgu að hyggja. Fyrst er rétt að huga að notagildi garðsins; hvernig hann muni veita eigendunum sem mesta ánægju. Skipuleggja dvalarsvæði og göngustíga, aðkomur og önnur „hörð svæði“. Svo er komið að þessu skemmtilega – að velja plönturnar.
Fólk með plöntusöfnunaráráttu á háu stigi eins og ég fer yfirleitt öfugt að þessu. Ég sé flotta plöntu sem ég „verð“ að prófa og svo er höfuðverkurinn að finna henni stað. Útkoman getur verið fín að lokum en oft kallar þessi aðferð á tíða plöntuflutninga og tilfæringar til að hagræða og búa til pláss fyrir nýjar plöntur.
Hin leiðin – og kannski sú réttari, er að byrja á því að skipuleggja gróðurbeðin og leita svo að hentugum plöntum til að gróðursetja. Þá er gott að taka mið af birtuskilyrðum, skjóli eða skorti á því, jarðvegi, litavali, hæð og umfangi plantnanna og blómgunartíma. Þetta getur verið mikið púsluspil.
Fyrst þarf að skoða ytri skilyrðin: birtu, jarðveg og skjól. Ytri skilyrðin ráða miklu um hvaða plöntur henta á viðkomandi stað svo það mætti kalla það skylduval. Þegar verið er að útbúa nýtt beð skiptir öllu að byrja á grunninum og undirbúa jarðveginn vel. Það vex ekkert í blautri og klesstri mold, nema kannski mýrarplöntur. Stundum getur verið nauðsynlegt að skipta um jarðveg en oft er nóg að blanda moldina með góðum skammti af moltu og sandi. Steinhæðaplöntur þurfa betra frárennsli og þá er gott að blanda fínni möl saman við moldina. Jarðraki getur verið mikill á sumum blettum á meðan aðrir eru mjög þurrir. Það er bara ávísun á endalausa vinnu við að vökva að planta plöntum sem þola illa þurrk á þurra staði. Og plöntur sem þola illa raka lifa ekki í blautri mold. Næst er að huga að birtuskilyrðum. Þau skipta líka miklu máli. Sólelskar plöntur vaxa lítið og blómstra ekki í skugga og margar skuggaplöntur sviðna í sterku sólskini. Aftur á móti eru margar plöntur sem þrífast ágætlega í hálfskugga, þ.e þeim nægir að fá sól part úr degi. Að lokum er það svo vindurinn. Ef skjólið vantar er best að halda sig við lágvaxnar, veðurþolnar tegundir.
Þegar búið er að þrengja hringinn með skylduvalinu er komið að frjálsa valinu: hæð, blómgunartíma og lit. Þar kemur til smekkur hvers og eins, en þó er gott að hafa nokkur atriði í huga. Þumalputtareglan er að raða plöntum þannig að þær lægstu séu fremst í beðinu og þær hærri aftar. Til að hafa blómskrúð sem lengst er æskilegt að velja plöntur með breytilegan blómgunartíma. Þannig má hafa eitthvað í blóma frá apríl fram í október. Litaval er einnig smekksatriði. Sumum finnst erfitt að raða saman mörgum litum og einskorða sig við einn til þrjá liti til að einfalda málin á meðan aðrir blanda saman öllum litum regnbogans.
Að finna réttu plöntuna út frá öllum þessum breytum er ekkert einfalt mál. Ein leið til að auðvelda leitina er að nýta sér plöntugagnagrunna á netinu þar sem hægt er að leita að plöntum eftir ýmsum leitarskilyrðum. Það eru a.m.k fjórir slíkir gagnagrunnar til á Íslandi sem eru allir með mismunandi áherslum: Lystigarður Akureyrar; Yndisgróður; Félag garðplöntuframleiðenda og gagnagrunnur Garðaflóru, sem hefur þá sérstöðu að notendur geta lagt til upplýsingar og myndir um sínar plöntur í gagnagrunninn. Og þá er bara að hefja leitina. Góða skemmtun!
Rannveig Guðleifsdóttir
GarðaflóraGrasflötin - iðagræn og gróskuleg
Ýmsir standa í þeirri trú að gras vaxi af sjálfum sér og þurfi því litla sem enga umhirðu. Grasið í garðinum því oft sú plöntutegund sem fær hvað minnsta athygli. Þetta er röng hugsun því til að fá fallega grasflöt þarf að huga vel að henni alveg eins og öðrum gróðri í garðinum. Helstu kostir grassins er að það þolir talsvert traðk, er mjúkt undir fæti, endurnýjar sig sjálft og hefur fallegan lit.
Grös þurfa milli 10 til 15 sentímetra þykkt lag af góðum jarðvegi til að vaxa og dafna vel. Sandblönduð mold hentar vel fyrir grös auk þess sem hún þjappast vel og auðvelt er að slétta hana. Gott er að gefa 6 til 8 kíló af tilbúnum áburði á hverja 100 fermetra sem er dreift jafnt yfir vaxtatímann. Flestar grastegundir eru ljóselskar og þrífast illa í skugga.
Þeir sem eru óþolinmóðir og vilja grasflötina tilbúna strax á fyrsta sumri eiga að leggja þökur því sáning er seinlegri. Við tyrfingu skal byrja á því að leggja beina röð hringinn í kringum flötina. Síðan eru þökurnar lagðar hálf í hálft og götum lokað með bútum. Ekki skal ýta þökunum of þétt því við það getur myndast holrúm undir þeim og blettir sem ekki ná að skjóta rótum. Að þökulögn lokinni skal valta flötina og vökva.
Við sáningu þarf jarðvegurinn að vera hæfilega rakur og nota skal um það bil tvö og hálft kíló af fræi á hverja 100 fermetra. Fyrsta árið eftir sáningu verður umgengni um lóðina að vera í lágmarki en það tekur þrjú ár fyrir sáninguna að ná fullum þroska.
Sláttur er hluti af viðhaldi grasflatarinnar. Ekki skal slá of snöggt því blaðmassinn verður að vera nógur til að sjá rótunum fyrir næringu. Æskilegast er að slá oft og reglulega.Krydd og matjurtir í pottum og kerjum
Það eru ekki allir sem hafa pláss eða aðstöðu fyrir stóran matjurtagarð sem getur séð fjölskyldunni fyrir grænmeti og kartöflum frameftir vetri. Það er þó ekki þar með sagt að ekki sé hægt að njóta þess að gæða sér á heimaræktuðu grænmeti, þó í litlu magni sé. Það er nefnilega vel hægt að rækta matjurtir í pottum og kerjum á svölunum eða pallinum.
Og hvað er svo hægt að rækta? Það fyrsta sem kemur upp í hugann eru kryddjurtir og salat sem hvorutveggja henta mjög vel í pottarækt. Það er t.d. ekki amalegt að hafa pott með uppáhalds kryddjurtunum eða salati við dyrnar þar sem stutt er að ná sér í klípu með matnum. Það getur verið ágætt að sá salatinu tvisvar til þrisvar sinnum með nokkurra vikna millibili til að fá uppskeru yfir lengri tíma.
Ég gerði tilraun með að rækta gulrætur í stórum blómakassa í fyrra sumar með fínum árangri. Það tók reyndar ekki marga daga að klára uppskeruna en það jafnast ekkert á við heimaræktaðar gulrætur þó í litlu magni sé! Þær njóta líka góðs af því að jarðvegurinn hitnar fyrr í kassanum heldur en í venjulegu beði. Jarðaber er líka fínt að rækta í kerjum og jafnvel hengipottum af sömu ástæðu. Þá liggja berin heldur ekki eins á moldinni og kannski minni líkur á að sniglarnir nái að gæða sér á berjunum á undan okkur. Allar káltegundir er auðveldlega hægt að rækta í kerjum og baunir líka.
Það er t.d. kjörið að leyfa krökkum að prófa að rækta sitt eigið grænmeti í blómakössum. Það eru meira að segja til ýmis óvenjuleg litaafbrigði sem getur verið spennandi að prófa eins og t.d. fjólubláu og gulu gulræturnar sem slegið hafa rækilega í gegn hjá mínum dætrum. Sætar og góðar og stútfullar af andoxunarefnum. Möguleikarnir eru endalausir og um að gera að gefa ímyndunaraflinu lausan tauminn og gleðja bragðlaukana með smá smakki af heimaræktuðu grænmeti í sumar.
Jarðvegur undirstaða grósku
Til að gróður dafni vel verður að vanda vel allan undirbúning jarðvegsins sem hann á að standa í því árangur ræktunarinnar er að stórum hluta háður gæðum jarðvegsins. Fyrst og fremst eru það eðliseiginleikar og frjósemi jarðvegsins sem skipta máli, en þeir eiginleikar eru aftur á móti háðir jarðvegsbyggingu og samsetningu næringarefna. Jarðvegsbygging ræðst af holurými jarðvegsins. Æskilegast er að holurnar séu bæði stórar og smáar. Í smáu holunum geymist vatn og súrefni, en þær stóru sjá um að leiða regnvatn niður jarðveginn.
Plöntur þurfa vatn til að vaxa og dafna eðlilega. Jarðvegur þarf því að vera hæfilega rakur. Blautur jarðvegur er kaldur og loftlítill og hefur slæm áhrif á rótarvöxt og hægir á vexti ofanjarðar. Í blautum jarðvegi verður starfsemi jarðvegsgerla og smádýra lítil og það hægir á rotnun lífrænna efna en virk starfsemi jarðvegslífvera bætir mjög ástand jarðvegsins. Starfsemin flýtir fyrir rotnun plöntuleifa þannig að hringrás næringarefna í jarðvegi verður örari.
Sýrustig jarðvegs ræðst af magni óbundinna vetnisjóna í honum. Sýrustig er táknað með pH. Þegar sýrustigið er á milli pH 0 og 7, er sagt að jarðvegurinn sé súr, en basískur sé pH milli 7 og 14. Jarðvegur með pH 7 er hlutlaus. Sýrustig er hærra eftir því sem pH talan er lægri en basískara eftir því sem talan er hærri. Sýrustig jarðvegsins getur haft mikil áhrif á plönturnar. Áhrifin eru bæði bein og óbein og eru óbeinu áhrifin meiri. Beinna áhrifa gætir minna þótt sýrustigið sveiflist innan vissra marka. Það er ekki fyrr en jarðvegur er orðinn mjög súr eða mjög basískur að dregur að ráði úr vexti.
Lífrænn áburður gerir öllum jarðvegi gott þar sem hann er ríkur að næringarefnum sem leysast hæfilega hratt upp í jarðveginum og hann er auðugur að lífrænum efnum sem byggja upp jarðveginn.Vilmundur Hansen
Af vorgulli og öðrum vorblómstrandi djásnum
Mig hefur lengi dreymt um að rækta vorgull (Forsythia) í garðinum mínum. Þessa dásamlega gulu runna sem eru svo áberandi á vorin í nágrannalöndunum og við þekkjum sem ómissandi páskagreinar. Ég hélt þó að það væru draumórar einir að svona runni gæti þrifist, hvað þá blómstrað hér, en þegar ég rakst á plöntur til sölu í garðyrkjustöð fyrir tveimur árum VARÐ ég að prófa.
Umrædd tegund heitir Forsythia ovata ‘Tetragold‘ eða marsgull. Það er upprunnið í Kóreu og er mun harðgerðara en þær tegundir sem helst eru ræktaðar í nágrannalöndunum. Ég þorði nú ekki annað en að planta því undir suðurvegg svo það myndi nú ekki væsa um greyið og það er skemmst frá því að segja að það þrífst bara ljómandi vel! Kelur nánast ekkert og skartar nú sínum fallegu gulu blómum.
Það er nú ekki um auðugan garð að gresja í úrvali vorblómstrandi runna og trjáa hér á landi og því alltaf ánægjulegt að finna viðbót í þann takmarkaða hóp. Töfratréð er fyrsti runninn til að blómstra, jafnvel í lok mars og stendur í blóma fram í maí. Í lok apríl – byrjun maí blómstrar svo rósakirsið. Blómgun marsgullsins lendir þarna á milli og getur það byrjað að blómstra í apríl sé tíðarfar gott. Og þar með er lokið upptalningu vorblómstrandi runna og trjáa á Íslandi. Kannski er ein eða tvær tegundir sem mér yfirsést um, en það er ekki fyrr en í lok maí – byrjun júní sem fleiri tegundir taka við. Þá er komið sumar.
Sem betur fer er nóg úrval af fjölærum plöntum og laukplöntum sem gefa tilverunni lit á þessum tíma. Krókusa og páskaliljur þekkja flestir, en páskaliljurnar standa einmitt í blóma núna og lífga heldur betur upp á garðinn. Páskaliljur eru nefnilega ekki bara páskaliljur, úrvalið er ótrúlega mikið í stærð, blómgerð og litum, frá hreinhvítu yfir í appelsínurautt.
Vorblómstrandi lyklar skarta líka sínu fegursta þessa dagana og þar er af nógu að taka. Fyrstu lyklarnir byrja að blómstra í apríl og svo bætast stöðugt við fleiri tegundir eftir því sem líður á maímánuð. Ég ætla ekki að telja þá alla upp hér, en ætla aðeins að minnast á þær tvær deildir maríulykla sem eru hvað mest áberandi núna. Marílykilsættkvíslin er nefnilega svo stór og fjölbreytt að henni hefur verið skipt niður í nokkra flokka, eða deildir. Í vorlykladeild eru, eins og nafnið bendir til, þær tegundir sem eru fyrstar til að blómstra, margar hverjar um miðjan apríl. Þær eru allar harðgerðar og úrvals góðar garðplöntur. Huldulykill og elínarlykill eru dæmi um tegundir í þessari deild, og er elínarlykilsyrkið‚ John Mo‘ það fyrsta til að blómstra í mínum garði. Hin deildin er árikludeildin en tegundir þeirrar deildar byrja að blómstra í byrjun maí. Frúarlykillinn er sennilega þekktasta og útbreyddasta tegund deildarinnar enda eru til fjölmörg yrki af honum í öllum litum að bláum undanskildum. Aðrar úrvalstegundir í þessari deild eru mörtulykill og silfurlykill.
Það er of langt mál að telja upp allar þær plöntur sem blómstra á þessum tíma en auk lyklanna eru m.a. ýmsar laukplöntur og tegundir af sóleyjaætt í blóma núna s.s. skógarblámi, geitabjöllur og balkansnotrur. Af nógu er að taka og víst að það gleður augað og lyftir sálinni þegar tilveran breytir um lit úr dauflegum gráma vetrarins í glaðlega liti vorsins.
Matjurtargarðurinn
Þegar hefja á matjurtaræktun er gott að byrja á því að stinga garðinn vel upp og blanda í hann lífrænum áburði s.s. hænsnaskít, sveppamassa, moltu eða þaramjöli. Sé jarðvegurinn súr þarf að bæta í hann kalki. Allt er þetta góður áburður sem eykur uppskeruna og bætir bragðgæðin. Kalk er þó ekki sett í kartöflugarða því það eykur hættu á kláða.Auka má uppskeruna í garðinum með því að lyfta yfirborði beðanna um 20 til 30 sentímetra. Við það hitnar jarðvegurinn fyrr. Hæfileg breidd á matjurtabeði er einn metri. Sú breidd er þægileg til vinnslu og auðvelta að ná yfir þau án þess að teygja sig of mikið.
Jarðvegur í matjurtareitnum þarf að vera hæfilega blanda af mold og sandi og yfirleitt þarf að blanda hann með lífrænum áburði og kalki til að bæta hann.Jarðvegshiti þarf að hafa náð að minnsta kosti 6°C við útplöntun matjurta sem er yfirleitt um mánaðarmótin maí og júní. Í Garð sem er 10 fermetrar að flatarmáli nægir að gefa um eitt kíló af alhliða tilbúnum áburði þegar garðurinn er stunginn upp og hálf kíló um það bil mánuði síðar.
Draumurinn um viðhaldsfræian garð
Það hafa sjálfsagt margir notað veðurblíðuna síðustu daga til að hreinsa til í garðinum sínum. Forfallnir garðanördar eins og ég vitum fátt skemmtilegra. En fyrir mörgum eru garðyrkjustörfin sjálfsagt álíka leiðinleg kvöð og húsverkin eru fyrir mér. Þá dreymir um viðhaldsfrían garð eins og mig dreymir um viðhaldsfrítt heimili. Við vitum öll að heimilisstörfin vinna sig ekki sjálf. En er til viðhaldsfrír garður?
Þegar ég sé garð þar sem nánast öllum gróðri hefur verið úthýst fæ ég sting í hjartað eins og pylsukokkurinn þegar hann sér sprungna pylsu. Hellur, steinar og möl eru mjög smart en afskaplega kuldaleg ef gróðurinn vantar. Það er margsannað að gróður í umhverfi okkar hefur afskaplega jákvæð áhrif á sálartetrið og heilsuna. Flestir hrífast meira af sældarlegum trjálundi en örfoka sandi. Er það endilega gefið að gróskumikill garður útheimti mikla vinnu? Eru hellur, pallar og möl viðhaldsfrí í raun? Þarf ekki að hreinsa mosa og gras úr hellunum, lauf og arfa úr mölinni og bera á pallinn?
Villt gróðursvæði eru aftur á móti viðhaldsfrí. Þau sjá um sig sjálf. Þar þarf hvorki að klippa, grisja, bera á, tæta mosa eða reita arfa. Þó að garður geti kannski aldrei orðið algjörlega viðhaldsfrír er lykillinn að viðhaldsléttum garði e.t.v. sá að velja plöntur sem geta séð um sig sjálfar að mestu leiti. Runna sem þarf lítið að snyrta; fjölærar plöntur sem dreifa sér ekki um allt og þurfa ekki stuðning eða skiptingu á nokkurra ára fresti. Með því að nota þekjuplöntur í beð og planta þétt fær arfinn minni birtu og pláss til að dafna. Kannski þarf grasflötin ekki að vera eins og á verðlauna golfvelli til að þjóna sem leikvöllur fyrir fjölskylduna. Grasið vex hægar ef lífrænn áburður s.s. þörungamjöl er borið á. Ef það er slegið áður en það verður of hátt þarf ekki að hirða grasið, það hverfur ofan í svörðinn og verður að áburði. Og þarf mosinn að vera vandamál? Hann er fallega grænn á veturna. Ef ræktað er gras þar sem skuggsælt er og stór tré vaxa er öruggt að mosinn nær sér á strik. Afhverju að fara í stríð við hann? Fyrir nokkrum árum kom út dásamlega skemmtileg bók sem heitir Villigarðurinn - Garðyrkjuhandbók letingjans eftir Þorstein Úlfar Björnsson. Hún er frábær lesning hvort sem fólk aðhyllist svo frjálslegan stíl eða ekki, með mörgum góðum ábendingum um hvernig megi njóta garðsins í sátt við náttúruna með sem minnstri fyrirhöfn. Þó að tíma eða áhuga skorti á að verja mörgum klukkustundum á viku í að klippa, snyrta og reyta er hægt að eiga sér gróðursælan unaðsreit. Galdurinn er að vinna með náttúrunni í stað þess að heyja stríð gegn henni og velja réttu plönturnar.
Vetrarskýling gróðurs
Þegar við höfum haft alla fallegu haustlitina fyrir augunum eru oft mikil viðbrigði þegar fyrsta lægðin kemur með miklum hvelli, rigningu, jafnvel snjókomu og ofsaroki. Þá fýkur allt sem fokið getur. Sumir hafa verið svo forsjálir að taka alla lausamuni inn þ.e.s. borðið, sólstólana, grillið, trampólínið o.fl. sem hefur veitt ánægju um sumarið. Við búum við þannig veðurlag að nauðsynlegt er að fjarlægja hlutina eða festa örugglega það sem verður að vera úti.
Að gróðrinum þarf líka að hyggja á haustin. Flestar fjölærar plöntur þurfa ekki sérstaka skýlingu, en ef þær eru í pottum eða kerjum má flytja þær í skjól, en muna samt að vökva þær reglulega svo þær ofþorni ekki. Viðkvæmustu plöntunum verður þó að skýla fyrir veðri og vindum. Sem betur fer eru kjarkaðir einstaklingar, ræktendur og framleiðendur alltaf að prófa sig áfram með nýjar tegundir. Það er sjálfsagt að skýla þeim vel yfir vetrartímann meðan ekki er vitað nákvæmlega hvernig þær þola veðráttuna hér. Það er hægt að gera með laufum sem fallið hafa af trjám, trjákurli, smáum greinum, hálmi eða jafnvel með því hvolfa potti eða einhverju álíka yfir meðan plönturnar eru litlar.
Sígrænn gróður þarf aðhlynningu fyrir veturinn. Hann heldur laufblöðum og nálum allt árið og þess vegna er alltaf einhver starfsemi í þessum græna gróðri þó hún sé í algjöru lágmarki á veturna. Mesta hættan á skemmdum er þegar jörðin er gaddfreðin og plantan nær ekki að taka upp vatn. Sólin getur skinið skær og heit, þó frost sé og þá er plöntunum hætt við þurrkskemmdum. Skemmdirnar lýsa sér þannig að nálar og laufblöð verða brúnleit og detta af. Þar sem fyrstu árin eru plöntunum erfiðust er nauðsynlegt að skýla þeim meðan vel meðan rótarkerfið og plantan öll er að þroskast. Þetta á við um plöntur eins og t.d. greni og furu.
Besta aðferðin við að skýla sígrænum trjám og runnum er að reka niður 3.-4. staura kringum plöntuna og strengja striga utaná, allan hringinn. Gott að festa strigann á staurana með heftibyssu. Striginn skyggir, loftar, hleypir vatni að og kælir plöntuna niður þegar sólin er sterkust. Allar lyngrósir eru sígrænar og þeim þarf að skýla. Gott að setja laufblöð kurl eða mold að stofni. Þetta sama á við um allar ágræddar rósir. Snjór er ein besta vörnin fyrir trjáplöntur og runna en getur þó orðið svo mikill að greinar brotni undan þunganum. Eina leiðin til að fyrirbyggja það er að hrista snjóinn af og létta þannig á snjóþyngdinni. Ræktandi þarf að muna að vorin eru hættulegasti tími fyrir sígrænar plöntur. Þegar mikil útgufun er og sólin skín þá er mesta hættan á að sígrænu plönturnar geti orðið brúnar eða gular, nema gerðar séu ráðstafanir til að skýla þeim. Skýlinguna er svo hægt að fjarlægja í maí eða þegar öll hætta á næturfrosti er liðin hjá.
Með vetrarhlýrri kveðju
Magnús Jónasson
Skrúðgarðyrkjufræðingur.Gaman í garðinum
Garðyrkja er skemmtileg eða að minnsta kosti á hún að vera það. Margir garðeigendur leggja mikið á sig til að búa öllum plöntunum í garðinum kjöraðstæður, setja skuggaplöntur þar sem mestur skuggi er, alpaplönturnar norðan megin og binda upp hávaxnar jurtir svo þær fjúki ekki um koll í roki. Þeir gæta sín á því að gefa plöntunum réttan áburð, gullregnið fær smáaukaskammt af kalki og alparósin slettu af súrum áburði.
Safnhaugnum er snúið tvisvar í viku, bletturinn sleginn reglulega og túlípanarnir bundnir upp eftir blómgun. Sumir ganga jafnvel svo langt að raða blómunum samkvæmt reglum litahringsins og eins læra menn latnesku nöfnin á öllum plöntunum sínum til að geta slegið um sig þegar aðrir garðaáhugamenn koma í heimsókn.
Fallegir garðar krefjast mikillar vinnu og viðhalds og í sumum tilfellum vaxa garðarnir eigendum sínum yfir höfuð og verða að kvöð. Menn fá verki í hnén og bakið og í verstu tilfellum þorir fólk ekki í sumarfrí af hræðslu við að illgresið taki yfir meðan það er í burtu. Þegar svona er komið hættir garðurinn að vera til ánægju og breytist á ánauð og þá er ekkert gaman í garðinum lengur.
Hvernig væri þá að breyta til, gefa sér lausan tauminn og lífga upp ágarðinn með alls kyns skringileg heitum. Þetta má til dæmis gera með því að leggja minni áherslu á beinar línur og hreinan stíl og leyfa hluta garðsins að vaxa villt. Af hverju ekki að setja litla tjörn með plastöndum í garðinn, gosbrunn eða lítinn eldbrunn, fuglahræðu eða styttur í garðinn. Einnig má koma fyrir lítilli álfafjölskyldu í einu horninu og fylla burknabeðið af bleikum flamingófuglum úr plasti. Það má líka lífga upp á garðinn á veturna með marglitum plastblómum og gervitrjám sem standa í blóma allt árið og gefa garðinum sumarlegt útlit allan ársins hring.
Garðeigendur eiga að vera óhræddir að prófa eitthvað nýtt, sleppa fram af sér beislinu og gefa sér frelsi til smekkleysis annað slagið.
Mosinn í garðinum
Ein af klassískum spurningum sem garðyrkjumenn fá reglulega er hvernig er hægt að losna við mosann í grasflötinni og af hellunum. Því miður er það nú svo að ekkert eitt töfraráð er til gegn mosa. Mosi þrífst best í raka, skugga og súrum jarðvegi og til að koma í veg fyrir að mosi vaxi í garðinum þarf helst að koma í veg fyrir að þannig aðstæður myndist.
Sé skuggi af trjám verður að grisja til að hleypa sólarljósi niður í flötina. Þar sem raki er mikill í jarðvegi verður að ræsa hann eða hækka. Einnig er gott að dreifa ósöltum skeljasandi yfir flötina á nokkurra ára fresti.
Besta leiðin til að losna við mosa af hellum er að skrapa hann af með vírbursta en einnig eru til efni sem drepa hann en fæst þeirra virka til langframa.
Ríflega 600 tegundir af mosa vaxa hér á landi og eru sumar þeirra friðaðar. Mosi er lengi að vaxa og því ekki ráðlegt að rífa upp stórar flyksur og skilja eftir ljót sár sem eru lengi að gróa.
Mosinn er ekki allstaðar óvinur garðeigenda. Í Japan er til dæmis ræktaður mosi og ræktun af slíku tagi hefur verið að breiðast út. Þeir sem vilja skreyta veggi eða steina með mosa ber þess að gæta að mosi þrífst í skugga, raka og súrum jarðvegi, en þannig aðstæður eru einmitt í mörgum görðum á Íslandi. Það er því tilvalið að rækta mosa á skuggastöðum og í pissskotum. Maður nær sér í lófafylli af mosa og setur hann í blandara (mixer) ásamt mjólk, bjór eða eggjarauðu og hrærir í góðan þykkan graut og penslar svo grautinn á þann stað þar sem mosinn á að vaxa. Mosinn hefur ekki eiginlega rætur, heldur rætlinga sem eiga auðvelt með að festa sig í grunnar sprungur og því er auðvelt að rækta hann á veggjum eða grjóti. Þessi aðferð dugir líka vel til að fá skófir til að vaxa á steinum eða veggjum. Á meðan mosinn er að koma sér fyrir er nauðsynlegt að úða hann reglulega með vatni til að halda honum rökum.Fyrsti í vorsáningu
Fyrstu skrefin
Í janúar er upplagt að byrja að huga að sáningu á fjölærum plöntum sem þurfa kuldaskeið til að spíra. Yfirleitt dugar 6-8 vikna kuldaskeið. Þá er hægt að láta pottana standa úti fram í miðjan mars og ætti fræið í flestum tilvikum að spíra vel þegar það er tekið inn í hlýjuna. Dæmi um tegundir sem þurfa kaldörvun eru blágresistegundir og ýmsar tegundir maríulykla.
Þá er líka rétti tíminn til að sá ýmsum tegundum af sumarblómum sem þurfa langan uppeldistíma og ætla ég að gera helstu tegundunum skil hér á eftir.
Stjúpur og fjólur
Stjúpur og fjólur eru ein vinsælustu sumarblómin, enda harðgerð og standa í blóma allt sumarið. Þau eru tvíær en með því að sá í janúar er hægt að fá blóm í maí – júní. Nefna má nokkrar góðar tegundir af stjúpum; Chianti, Chalon Supreme Purple Picotee'og Silver Wings. Góðar fjólu tegundir eru; Magnifico, Yesterday, Today and Tomorrow með blómum sem skipta lit úr hvítu yfir í fjólublátt og Penny Sunrise með skær appelsínugulum blómum.
Ljónsmunnur
Ljónsmunnur er fjölær planta en of viðkvæm til að lifa af veturinn hér og því ræktaðuð sem sumarblóm. Hún þarf langt uppeldi og því nauðsynlegt að sá henni í janúar eigi hún að ná að blómstra í byrjun sumars. Flottar tegundir í blönduðum litum eru: Frosted Flames með hvítmynstruðu laufi og Circus Clowns.
Brúðarauga
Brúðarauga þarf varla að kynna en því er best sáð í janúar. Fræið er örsmátt og plönturnar smáar eftir því í fyrstu. Það er mikil þolinmæðisvinna að dreifplanta smáplöntunum en ágætt að setja þrjár plöntur saman í pott og það kemur vel út að blanda saman mismunandi litum. Cascade og Pendula sortir eru með hangandi vöxt en það er einnig hægt að fá teigðan vöxt á plöntur sem eru ætlaðar í beð með því að rækta þær inni við stofuhita. Það er ágætt að klípa ofan af plöntunum nokkrum sinnum til að þær þétti sig vel. Pendula Sapphire er með bláum blómum með hvítu auga, Blue Cascade er með ljósblá blóm, Blue Splash er með hvítum blómum sem eins og nafnið bendir til eru með óreglulegum, bláum slettum. Virkilega flott með einlitum bláum tegundum. Blue Wings er afburðar falleg með mjög stórum bláum blómum en er sérstaklega viðkvæm fyrir þurrki og þarf því að passa að vökva hana reglulega. Red Cascade er með fjólurauðum blómum. Riviera Lilac er yndislega falleg tegund með lillableikum blómum. White Lady og White Fountain eru báðar með hreinhvít blóm.
Vorlaukar og hnýði
Lauk- og hýðisjurtir
Lauk- og hnýðisjurtum er yfirleitt skipt í flokka eftir því á hvaða tíma ársins þær eru settar niður og hvenær þær blómstra. Vorlaukar eru settir niður á vorin og blómstra á sumrin og fram á haust. Haustlaukar eru aftur á móti settir niður að hausti og blómstra á vorin. Plöntur, sem við köllum vorlauka í daglegu tali, þurfa ekki endilega að vera lauk- eða hnýðisjurtir því sumar þeirra hafa einfaldlega gildar forðarætur.
Líffræðilega er enginn munur á vorlaukum og hnýðum og öðrum lauk- og hnýðisjurtum, blómgunartíminn er bara annar. Laukar, hnýði og forðarætur safna í sig næringu, geyma hana yfir hvíldartímann og nota hana svo til að blómstra. Fæstir vorlaukar eða hnýði lifa veturinn af úti hér á landi og verður því að forrækta þau inni áður en þau eru sett út. Erlendis eru vorlaukar yfirleitt kallaðir sumarlaukar vegna þess að þeir blómstra fyrr en hér.Forræktun
Þegar vorlaukahnýði og forðarætur eru forræktaðar inni á að setja þær í rúmgóðan pott með næringarríkri mold um miðjan mars og fram í maí. Því stærri sem þessar rætur eru, því fyrr þarf að setja þær niður. Bestur árangur næst með því að láta plöntuna standa í sama pottinum allan vaxtartímann. Halda skal moldinni rakri allan vaxtartímann en gæta vel að frárennsli í pottinum því laukar, hnýði og forðarætur fúna standi þau í blautum jarðvegi. Séu hnýðin mjög hörð er reyndar gott að mýkja þau í vatni í 2 til 3 klukkustundir áður en þau eru sett í mold. Líkt og með haustlauka og hnýði á að setja vorlauka og hnýði niður sem nemur tvisvar til þrisvar sinnum þykkt þeirra og þjappa moldinni lauslega í kring. Eftir að laukarnir eru komnir í pott á að setja hann á bjartan stað. Þegar fyrstu blöðin koma í ljós á að flytja pottinn á svalari stað en gæta þess að birta sé nóg. Gott er að gefa áburð þegar vöxturinn er kominn vel af stað og plantan hefur náð vænum 10 sentímetrum á hæð. Seinni hluta maí eða í byrjun júní er kominn tími til að herða jurtirnar með því að setja pottinn út á svalir eða tröppur í 2 til 3 klukkutíma á dag. Útiverutíminn er svo lengdur smám saman þar til hætta á næturfrosti er liðin hjá. Eftir það er óhætt að hafa plönturnar úti allan sólarhringinn.
Umhirða
Vorlaukar, hnýði og forðarætur þurfa bjartan og skjólgóðan stað í garðinum svo að blómin fái notið sín. Jurtir í pottum er auðvelt að flytja í skjól, gerist þess þörf. Það auðveldar þeim lífið og eykur blómgunina. Klípa skal burt visnuð blóm sem búin eru að blómstra. Það kemur í veg fyrir tilraunir til fræmyndunar og eykur blómgun. Fæstar þessara plantna lifa veturinn af úti en þeir sem vilja rækta þær áfram eiga að láta blöðin sölna að fullu og taka svo pottinn inn fyrir fyrsta frost. Geyma skal pottinn með forðarótinni eða rótina sjálfa á þurrum og svölum stað yfir veturinn. Næsta vor er forðarótin sett aftur í pott með góðri mold og þegar búið er að vökva vaknar jurtin af dvala sínum.
Sígrænar plöntur
Nú þegar vetur er genginn í garð og snjórinn hefur lagst yfir gefa sígrænar plöntur kærkominn lit í tilveruna. Úrval sígrænna plantna einskorðast ekki við barrtré og runna, en ég ætla að láta nægja að fjalla um nokkrar tegundir í þeim hópi að þessu sinni.
Greni og fura eru algengustu sígrænu trjátegundirnar en flestar þeirra verða mjög stórvaxnar og henta ekki í litla garða. Ég ætla að nefna nokkrar fallegar tegundir sem eru nógu nettar til að prýða garða af hvaða stærð sem er og nógu harðgerðar til að þær geti lífgað upp á garðinn yfir vetrarmánuðina án vetrarskýlis. Reyndar geta jarðlægu tegundirnar horfið undir snjó þegar snjóar mikið en það er mikil prýði af þeim þegar snjólétt er.
Það er ekki um margar smávaxnar grenitegundir að velja en þó eru til dvergvaxin afbrigði af tveimur tegundum sem hafa verið ræktuð hér. Fyrri tegundin er hvítgreni, Picea glauca. Yrkið Conica sem hefur fengið nafnið keilugreni, vex mjög hægt og verður aldrei meira en lítil, nett keila. Það er mjög fallegt, með fallega ljósgrænt barr en því miður heldur viðkvæmt og þarf mjög skjólgóðan stað í garðinum. Hin tegundin er Rauðgreni og eru nokkur dvergvaxin yrki til af því sem eru öll jarðlæg. Það algengasta, Nidiformis, hefur fengið nafnið hreiðurgreni.
Það er eins með fururnar og grenið, þær hafa tilhneigingu til að verða miklar um sig bæði á hæð og breidd. Af þeim furutegundum sem vaxa sem einstofna tré er broddfuran einna nettust, 5-10 m á hæð og vex mjög hægt. Fjallafura, er enn nettari, aðeins 1-3 m og eru tvær undirtegundir sem helst eru ræktaðar: fjallafura, (P. mugo var. mughus) sem verður rúmur meter á hæð og dvergfura (P. mugo var. pumilio) sem er enn lægri. Runnafura (P. pumila) er önnur smávaxin tegund sem vex í báðum grasagörðunum en hún er mun sjaldgæfari í ræktun og hef ég ekki rekist á hana í garðyrkjustöðvunum. Virkilega falleg og eftirsóknarverð tegund.
Taxus – ýviður er ættkvísl sem er tiltölulega ný í ræktun. Dvergjapansýr (Taxus cuspitata var. nana), Ýviður Sommergold (T. Baccata) og Garðaýr Hillii (T. x media) hafa allar reynst ljómandi vel. Hillii er með mjög fallega dökkgrænt barr og uppréttan vöxt en Sommergold skartar gulgrænu barri á nývexti sem verður síðan ljósgrænt þegar það eldist. Hann vex meira á breiddina en hæð.
Það er komin lengri reynsla á ræktun einis (Juniperus). Íslenski einirinn er sjaldan ræktaður í görðum en til er ljómandi fallegt jarðlægt afbrigði af honum Repanda sem er vel þess virði að rækta. Það er grænna en himalayaeinirinn (J. squamata) sem er algengastur í ræktun og er oftast bláleitari. Mayeri er upprétt sort sem getur orðið nokkuð stór um sig. Blue Star og Blue Carpet eru báðar mjög bláleitar eins og nöfnin bera með sér, Blue Star verður lágvaxinn, hnöttóttur runni á meðan Blue Carpet breiðir úr sér eins og teppi. Holger er annað jarðlægt yrki en það skartar ljósgrænu barri á nývextinum sem er mjög fallegt. Fleiri einitegundir eins og t.d. kínaeinir eru líka í ræktun hér en eru heldur viðkvæmari en þær sem nefndar hafa verið.
Sýprus – Chamaecyparis er heldur viðkvæmur og oftast ræktaður í pottum sem sumarplanta, en þó eru örfáar tegundir sem hafa staðið sig sæmilega vel. Má þar nefna alaskasýprusinn (C. nootkatensis) sem getur náð a.m.k. 1-2 m hæð á vel skýldum stöðum. Fagursýprus Stardust verður ekki hávaxinn, en hann hefur staðið sig sæmilega vel úti í garði hjá mér. Ég þurfti reyndar að skýla honum framanaf en hann er farinn að pluma sig ágætlega núna og þroskaði meira að segja köngla í sumar. Hann er fallega ljósgrænn. Sýprus þolir ekki þurrk og því hefur mér reynst best að rækta hann úti í beði. Sé hann ræktaður í pottum verður að passa að moldin haldist rök allan veturinn.
Síðasta tegundin sem ég ætla að nefna er Vaxlífviður. Hann vex mjög hægt, er sæmilega skuggþolinn og eins og sýprusinn þolir hann ekki þurrk. Hann þrífst ljómandi vel á skjólgóðum stað.
Þó flestar grenitegundir verði of stórvaxnar með tímanum fannst mér nauðsynlegt að hafa eitt grenitré í garðinum til að skreyta fyrir jólin. Blágreni varð fyrir valinu og með klippingu má halda aftur af vextinum í þónokkuð mörg ár. Það er fátt fallegra en ljósum skrýtt grenitré þakið snjó.
Rannveig Guðleifsdóttir
Vetrargræðlingar
Val á móðurplöntum skiptir miklu máli þegar teknir eru græðlingar hvort sem það er gert að vetri eða sumri. Planta sem vex upp af græðlingi er erfðafræðilega eins og móðurplantan og kallast klónn. Algengast er að nýta ársprotann en hæglega má notast við tveggja eða þriggja ára greinar af víði og ösp. Heppileg lengd græðlinga er 15 til 20 sentímetrar en sverleikinn getur verið breytilegur eftir aldri greinanna. Varast skal að taka sprota sem eru grennri en 5 eða 6 millimetrar í þvermál.
Best er að geyma græðlinga í kæla við 1º C. Þeir sem ekki hafa aðstöðu til þess geta geymt græðlingaefni óklippt í skugga og á svölum stað og gott er að hylja græðlingana með sandi eða mosa.
Græðlingarnir sem geymdir eru lengi verða iðulega fyrir vökvatapi og því gott að setja þá í vatn sólarhring áður en þeim er stungið niður. Raðið græðlingunum lóðrétt í ílátið þannig að brumin vísi upp en ekki stinga þeim á kaf.
Gott er að stinga upp ræktunarbeð að hausti og blanda safnhaugamold, sveppamassa eða húsdýraáburði í jarðveginn. Nauðsynlegt er að setja svart plast yfir beðið og fergja það með sandi eða möl og stinga græðlingunum í gegnum það. Plastið heldur jöfnum raka í beðinu, dregur til sín hita og heldur illgresi í skefjum.
Hæfilegt bil milli víðigræðlinga í beði eru 10 til 12 sentímetrar og 15 til 20 sentímetrar milli raða. Græðlingunum er stungið niður og eitt til tvö brum látin standi upp úr.
Hægt er að stinga græðlingunum beint í potta eða fjölpottabakka en þegar slíkt er gert er lengd þeirra minni, 10 til 12 sentímetrar. Skjól á ræktunarstað er nauðsynlegt þar sem vindur eykur uppgufun og vatnsþörf plantanna. Gott að raða pottunum þétt og hreykja jarðvegi að úthlið þeirra til að varna því að ystu pottarnir þorni.
Græðlingunum er stungið niður þannig að 1/4 standa upp úr jarðveginum eða tvö til þrjú brum á víði og eitt brum á ösp. Gott er að strengja hvítt plast yfir pottana þar til græðlingarnir hafa rætt sig. Munið að lofta í heitu veðri. Ekki er æskilegt að láta græðlingana vera meira en eitt ár í pottum.
Ef víðigræðlingunum er stungið niður á endanlegan vaxtarstað skal hafa 30 til 35 sentímetrar á milli þeirra en 50 sentímetrar milli grófgerðra tegunda í skjólbelti.
Yfirvetrun plantna
Yfirvetrun plantna
Plöntur beita margvíslegum leiðum til að lifa veturinn af. Einærar plöntur lifa af sem fræ. Séu aðstæður óhagstæðar geta fræ sumra tegunda legið í dvala í jarðveginum í nokkur ár en að jafnaði spíra fræin að vori, vaxa upp og blómstra og mynda fræ sem fellur að hausti. Tvíærar plöntur safna forða í rótina á fyrra ári og rótin lifir veturinn af. Á öðru ári blómstrar plantan og myndar fræ. Hringrásin heldur áfram. Margar tegundir fjölærra plantna og laukjurta beita svipaðri aðferð. Þær vaxa upp að vori, vaxa og dafna yfir sumarið, safna forðanæringu í rótina eða laukinn, sölna að hausti og lifa í dvala neðanjarðar yfir veturinn. Þar sem snjór liggur eins og teppi yfir jarðveginum eru plönturnar vel varðar fyrir umhleypingum og grasbítum sem byggja lífsafkomu sína á þeim yfir veturinn.
Tré og runnar sölna ekki á haustin og þurfa því að beita öðrum ráðum til að lifa veturinn af. Sum tré eru sumargræn en önnur græn allt árið. Lauf sígrænna trjáa nefnist barr, er yfirleitt langt og mjótt og með vaxhúð sem dregur úr útgufun.
Fyrir lauffall á haustin draga flest lauftré blaðgrænuna úr blöðunum og senda hana niður í rótina til geymslu, rétt eins og hagsýnir heimilishaldarar safna vetrarbirgðum í búrið sitt. Blaðgrænan er byggð upp af efnum sem trén eiga ekki greiðan aðgang að og þurfa að eyða mikilli orku í að framleiða. Eftir í blöðunum verða efni sem trén hafa minna fyrir að búa til. Efnin sem eftir verða eru gul eða rauð og eru ástæðan fyrir því haustlitur trjánna er yfirleitt í þeim litum.
Haust
Á haustin er að finna í brumi trjáplantna fullþroskaðan vísi að vexti næsta árs. Vaxtarvísirinn er vel geymdur í bruminu og það ver hann fyrir vetrarkuldanum. Frost að vori, eftir að brumið hefur opnað sig, getur skemmt vaxtarvísinn varanlega.
Til þess að tré laufgist að vori þarf lofthiti að vera kominn upp fyrir ákveðið lágmark en í öðrum tilfellum þarf daglengd að hafa náð ákveðnum klukkustundafjölda. Langir hlýindakaflar á veturna geta því vakið ýmsar trjátegundir, einkum frá suðlægari slóðum þar sem vorar fyrr en á Íslandi, af dvala sínum og blekkt tré til að halda að það sé komið vor. Þegar slíkt gerist eru miklar líkur á frostskemmdum ef það kólnar hratt aftur. Lítil hætta er á þessu hjá plöntum sem koma frá svæðum sem eru á næstu eða sömu breiddargráðum og Ísland.Hægfara kólnun best
Ólíkt dýrafrumum hafa frumur í plöntum svokallaðan frumuvegg sem liggur utan um frumuhimnuna. Veggurinn er stinnur, hann verndar frumuna og kemur að hluta til í staðinn fyrir stoðgrind. Í gegnum frumuvegginn síast vatn og næringarefni.
Kólni hratt er hætt við að vökvinn í plöntufrumunni frjósi. Við það eykst rúmmál hans og hætta á að frumuveggurinn rifni en það leiðir til kalskemmda. Miklu máli skiptir að plöntur kólni það hægt á haustin að vatn nái að komast út úr frumunum í þeim takti sem eðlilegastur er fyrir hverja tegund. Dæmi er um að snögg kólnun niður í 10°C hafi drepið tré sem annars þola kuldann allt að níutíu frostgráðum. Stutt haust valda því að plönturnar ná ekki að mynda eðlilegt frostþol og eru því viðkvæmari en ella.Skjól fyrir vorsólinni
Of mikil útgufun getur einnig verið hættuleg fyrir plönturnar. Á vorin, þegar sólin skín og jörð er frosin, ná plönturnar ekki að bæta sér upp þann vökva sem þær tapa við útgufun og því hætta á ofþornun. Hér á landi þekkist þetta best hjá sígrænum trjám þegar barrið verður brúnt á vorin.
Jurtir á norðurslóðum
Jurtir sem eiga náttúruleg heimkynni á norðurslóðum eða hátt til fjalla eru yfirleitt lágvaxnar og með öflugt rótarkerfi sem getur verið allt að þrisvar sinnum víðfeðmara en sá hluti jurtarinnar sem er ofanjarðar.
Þar sem vaxtartími er stuttur mega plönturnar engan tíma missa og verða að hefja vöxt strax og veður leyfir. Langur sólargangur yfir sumarmánuðina lengir vaxtartímann verulega, enda nýta plönturnar hann til hins ýtrasta. Margar norðlægar tegundir mynda þúfur, eins og lambagras og geldingahnappur, og geta með því móti haldið hærri hita og nýtt sólarljósið betur.
Ljóstillífun
Sígræn tré hafa það fram yfir sumargræn að þau geta hafið ljóstillífun um leið og hiti er orðinn það mikill að þau vakna af dvala. Talið er að smávaxnar og sígrænar jurtir geti ljóstillífað undir snjó og lengt þannig vaxtartímann.
Nokkrar tegundir trjáa, til dæmis aspir, geta notað blaðgrænu í berki, stofni og greinum til ljóstillífunar þegar aðstæður eru hagstæðar á veturna.
Haustlaukar
Það er yndislegt þegar fyrstu vorblómin byrja að kíkja upp úr moldinni og gefa tilverunni lit eftir gráma vetrarins. Nú er rétti tíminn til að búa í haginn fyrir blómríkt vor og planta haustlaukunum.
Það eru nokkur atriði sem er ágætt að hafa í huga þegar laukunum er valinn staður. Mér finnst það hafa reynst best að planta þeim í beð með fjölærum plöntum. Það þarf að vera ákveðið bil á milli fjölærra plantna til að þær hafi pláss til að njóta sín og þetta bil er kjörið að nýta undir haustlaukana. Þeir lífga upp á beðið þegar fáar fjölærar plöntur eru í blóma og þegar laufin fara að fölna hverfa þau inn í fjölæru brúskana eftir því sem þeir vaxa upp. Runnabeð eru ekki eins hentug þar sem runnarnir breiða úr sér og gætu því fjölærir laukar farið að vaxa upp úr greinaflækju eftir nokkur ár. Það eru helst lágvaxnir laukar eins og krókusar og vetrargosar sem myndu henta þar.
Flestar laukplöntur kunna best við sig á sólríkum stað. Krókusar og túlipanar opna ekki blómin í skugga. Páskaliljur geta vel vaxið í nokkrum skugga en þrífast þó betur sólarmegin í lífinu. Það er líka mikilvægt að jarðvegurinn sé ekki of blautur og klesstur. Krókusunum er sérstaklega illa við að standa í mikilli bleytu, en vel framræstur, næringarríkur jarðvegur er bestur fyrir allar tegundir haustlauka.
Krókusarnir eru með fyrstu vorblómunum til að byrja að blómstra og lífga óneitanlega upp á tilveruna þegar þeir opna blómin mót vorsólinni. 'Ruby Giant', er yndislega falleg tegund með nokkuð stórum, dökkfjólubláum blómum. 'Romance' er snotur gul sort. Krónublöðin eru ljósgul á ytraborði en dökkgul að innan sem er skemmtilega öðruvísi litasamsetning. Krókusar verða ekki mikið bleikari en 'Roseus'. Krónublöðin eru mjórri en á öðrum krókustegundum og blómin verða því stjörnulaga þegar þau opnast. Yndislega falleg tegund sem er í miklu uppáhaldi hjá mér. 'Tricolor' er önnur dásamlega falleg tegund með fjólubláum blómum sem eru með gulum og hvítum blómbotni. Af stórblóma vorkrókussortum má nefna 'Pickwick' með skemmtilega röndóttum blómum og 'Jeanne D‘Arc' með hreinhvítum blómum. Algjör dásemd.
Páskaliljur eða hátíðarliljur byrja að blómstra í lok apríl og standa í blóma mest allan maí mánuð. Úrvalið er mikið bæði í litum og blómgerð. Febrúarliljan er lágvaxin með smáum blómum og er fyrst af hátíðarliljunum til að blómstra. Af henni eru nokkrar fallegar sortir. 'Tete-a-tete' er seld sem pottaplanta fyrir páska, en þrífst vel úti í garði og er yfirleitt fyrsta hátíðarliljan til að byrja að blómstra. 'February Gold' líkist 'Tete-a-tete' en er öll heldur stórgerðari. 'Jetfire' er í sérstöku uppáhaldi, yndislega falleg, gul með appelsínugulri hjákrónu. 'Thalia' er álíka smávaxin og febrúarliljurnar en blómstrar í maí hreinhvítum blómum.
Af stórblóma hátíðarliljum má nefna: 'Fortissima' sem er með risastór, gul blóm með appelsínugulri hjákrónu. Virkilega glæsileg. 'Corsage' er gul með appelsínugulri hjákrónu sem er kögruð eins og pífa. 'Orangery' er hvít með appelsínugulri, skiptri hjákrónu sem leggst flöt upp við krónublöðin. Mjög flott. Af laxableikum sortum er 'Precocious' ein sú allra flottasta. Nokkrar flottar sortir með fylltum blómum eru 'Delnashaugh' og 'Tahiti'. 'Double Campernelle' er með smáum, mikið ilmandi blómum í ótrúlega dökkgulum lit. Stórglæsileg, en ekki eins harðgerð og ofantaldar sortir og þarf sennilega bestu mögulegu skilyrði til að blómstra árlega.
Túlipanar blómstra flestir í lok maí og fram í júní. Stórblóma túlipanarnir eru hver öðrum fallegri, í öllum regnbogans litum.Villitúlipanar minna ekki mikið á stóru kynbættu yrkin sem mest eru ræktuð en þeir eru virkilega fallegir í einfaldleika sínum. Margir hverjir eru harðgerðir og blómstra árum saman. Nokkrar góðar tegundir eru : sveiptúlipani, dvergtúlipani og fjólutúlipani, en af honum eru til margar fallegar sortir m.a. 'Persian Pearl'.
Að lokum vil ég nefna nokkrar tegundir smálauka sem flestir blómstra í maí og eru ómissandi í vorgarðinn: voríris, balkansnotru, perluliljur t.d. 'Dark Eyes', 'Valerie Finnis', og M. latifolium, síberíulilju, postulínslilju, og snæstjarna. Garðskógarlilja 'Pagoda' er yndisleg skógarbotnsplanta sem blómstrar í maí og þolir töluverðan skugga.
Nú er um að gera að nýta haustblíðuna til að fara út í garð og pota niður laukum. Svo er bara að bíða veturinn af sér og hlakka til blómskrúðsins í vor.
Rannveig Guðleifsdóttir
GarðaflóraSveppir og sveppatínsla
Villtir matsveppir
Ef safna á sveppum til átu er mikilvægt að vanda valið og neyta aldrei sveppa sem ekki hafa verið greindir sem hæfir til neyslu. Þrátt fyrir að hér á landi vaxi fáir eitraðir sveppir er aldrei of varlega farið og óþarfi að fara út í tilraunastarfsemi.
Þrátt fyrir að tiltölulega fáar tegundir af eitruðum sveppum finnist hér á landi má þó nefna tegundir eins og berserk, slöttblekil, köngulsveppi, viðarkveif, garðlummu, trektlur og höddur. Flestir þessir sveppir valda magaverkjum, uppköstum, niðurgangi og jafnvel ofskynjunum. Með hlýnandi loftslagi og aukinni ræktun má búast við að fjölgi í fungu landsins og því full ástæða til að fara varlega þegar sveppir eru tíndir til neyslu.
Helstu sveppategundirnar
Til að greina sveppi er gott að hafa góða bók við höndina. Byrjendum er ráðlagt að læra að þekkja nokkrar algengar tegundir til að byrja með, t.d. kúalubbi, furusveppur og gorkúla, en láta aðra sveppi eiga sig í fyrstu. Smám saman eftir því sem þekkingin eykst er svo nýjum tegundum bætt við í söfnunarferðum.
Villtir íslenskir matsveppir eru allir hattsveppir en lögun hattsins getur verið mismunandi til dæmis hvelfdur, flatur eða kúlulaga svo dæmi séu tekin. Ef er litið undir hatt ýmissa stórsveppa eru þar annað hvort fanir eða pípur og lítið mál er að þekkja þær í sundur. Undir hatti pípusveppa er röð lóðréttra pípa sem minna einna helst á svamp. Fansveppir hafa aftur á móti lóðrétt blöð eða fanir sem liggja undir hattinum.
Allir nema einn pípusveppur, piparsveppur, sem hér hefur fundist eru ætir. Þeirra á meðal eru lerki- og furusveppir, kóngssveppurinn og kúalubbi.
Sveppatímabilið
Sveppir skjóta upp kollinum síðsumars í ágúst og fram eftir hausti í september og jafnvel fram í október ef vel viðrar. Mest er um þá í skóglendi og hefur tegundum matsveppa fjölgað með aukinni skógrækt en þeir finnast einnig í mó- og graslendi. Sumar tegundir vaxa í kringum ákveðnar trjátegundir eins og furusveppur og lerkisveppur en aðrar lifa í sambýli við margar tegundir eins og kóngssveppur og kúalubbi. Best er að tína sveppi 3 til 4 dögum eftir rigningu og í þurru veðri því annars eru þeir slepjulegir viðkomu. Þá er líka mest af þeim.Sveppir eru bestir á meðan þeir eru ungir og óskemmdir af áti snigla eða skordýra. Þegar sveppir eru tíndir skal taka neðst um stafinn og snúa honum varlega og losa þannig frá jarðveginum. Einnig má skera þá lausa með beittum hníf. Ekki er ráðlagt að kippa sveppum upp því þá er hætt við að ímurnar eða sveppþræðirnir skemmist. Ráðlegt er að tína sveppi í ílát sem loftar vel um t.d. körfu eða kassa en aldrei í plastpoka eða plastílát því þá rotna þeir.
Hreinsun á sveppum
Gott er að skera neðsta hlutann af stafnum burt og hreinsa skal allt lauf og óhreinindi af um leið og sveppirnir eru tíndir og er ráðlegt að fjarlægja allar skemmdir strax. Ef til stendur að þurrka sveppina er gott að skera þá í tvennt til að sjá hvort þeir eru maðkaðir. Möðkuðum sveppum verður að henda og er best að gera það á staðnum. Þeir sem safna sveppum ættu að venja sig á að ganga vel um sveppamóinn og hvorki taka upp né sparka um koll sveppum sem ekki er ætlunin að safna. Sveppir eru nauðsynlegur hluti af hringrás náttúrunnar og enginn ástæða til að skemma þá að ástæðulausu.
Geymsla á sveppum.
Sveppir eru viðkvæmir og geymast illa og óráðlegt er að geyma ferska sveppi lengur en sólarhring eftir að þeir eru tíndir. Algengasta geymsluaðferðin er frysting eða þurrkun.
Ef frysta á sveppina skal hreinsa þá vel og skera í bita. Hita skal bitana við vægum hita á pönnu og láta þá svo kólna. Að því loknu skal setja þá í ílát og í frysti.Við þurrkun er best að sneiða sveppina og dreifa þeim á grind eða grisju. Sveppirnir þurfa að vera orðnir skraufþurrir fyrir geymslu. Ef þeir eru harðir og stökkir eru þeir nógu þurrir, en ef þeir eru seigir verður að þurrka þá betur. Þurrkaða sveppi má setja beint út í súpur og pottrétti en ef á að steikja þá, þarf að láta þá liggja í bleyti í nokkrar klukkustundir fyrir matreiðslu.Vilmundur Hansen
Rótarskurður
Flutningur trjáa
Ef flytja á tré skiptir miklu að ræturnar séu meðhöndlaðar rétt og að skerðing á þeim sé með minnsta móti. Sé farið er eftir ströngustu reglum um flutning stórra trjáa á að hefja undirbúning að minnsta kosti ári áður en flutningurinn sjálfur fer fram. Í flestum tilfellum nægir að stinga upp góðan hnaus í kringum tré sem eru allt að tveggja metra há og flytja þau með honum.
Gæta verður þess að sem minnst af jarðvegi hrynji af rótunum meðan á flutningi stendur svo að ræturnar skaðist ekki að óþörfu. Einnig þarf að passa vel að rótarhnausinn þorni ekki í flutningi. Ef flytja á tréð langa leið í opinni kerru eða á palli er nauðsynlegt að pakka því í striga svo að laufið vindþorni ekki á leiðinni. Rætur þola ekki beina sól og því mikilvægt að hlífa hnausnum við beinu sólskini. Ef ekki er hægt að gróðursetja trén strax verður að koma þeim fyrir í mold á skuggsælum stað og í skjóli.
Nýja staðsetningin
Til að auðvelda niðursetningu trésins á nýja staðnum er best að hafa holuna sem það fer í nokkuð rýmri en hnausinn. Það auðveldar alla vinnu og kemur í veg fyrir að þurfi að þvinga rótunum ofan í holuna, enda fer slíkt illa með ræturnar. Skoða skal rótarkerfið vel þegar tréð er sett niður og klippa burt brotnar og sárar rætur. Einnig er gott að klippa ræturnar þannig að þær séu svipaðar að lengd og passi þannig vel í holuna.
Jarðvegurinn í kringum hnausinn verður að vera laus í sér eftir að tréð er komið niður til að auðveldar því að endurnýja ræturnar. Ekki má setja tré dýpra en það stóð áður.Stuðningur
Til að tryggja að tré standi af sér veður og vinda eftir gróðursetningu og vaggi ekki til í holunni verður að veita því stuðning. Setja skal stoð eða stoðir við hliðina á trénu og binda það við hana. Hvort sem tré eru flutt að vori eða hausti verður að gæta þess að staga þau vel niður svo þau falli ekki um koll.
Eftir að búið er að koma trénu fyrir í holunni og þjappa jarðveginum gætilega að hnausnum á að vökva vel og gæta þess að hnausinn þorni aldrei fyrstu vikurnar eftir gróðursetningu.Stór tré
Þegar um stór tré er að ræða skal á fyrsta ári grafa holu og rótskera ræturnar hálfan hring umhverfis tréð. Stærð rótarhnaussins sem fylgir trénu fer að sjálfsögðu eftir stærð þess. Þumalfingursreglan segir að margfalda eigi þvermál stofnsins með 10 og rótskera í þeirri fjarlægð frá honum. Hafa verður í huga að tré með stórum rótarhnaus eru mjög þung og taka verður tillit til þess þegar tré eru rótarskorin. Ef um mjög stór tré er að ræða er óvinnandi vegur að flytja þau nema með öflugum vinnuvélum. Einnig getur verið gott að létta krónu trésins með því að grisja hana fyrir flutninginn.
Eftir búið er að grafa 40 til 50 sentímetra djúpan hálfhring kringum tréð og klippa á ræturnar skal fylla holuna aftur með lausum jarðvegi og þjappa honum hæfilega að rótunum. Hafa skal rótarskurðinn sem allra hreinastan og gæta þess að brjóta ekki rætur að óþörfu. Hárræturnar, sem taka upp næringu og vatn úr jarðveginum, endurnýjast næst trénu þar sem skorið hefur verið á ræturnar og gerir því fært að jafna sig fyrr eftir flutninginn.
Undirbúiningur hefst árir fyrir flutning
Undirbúa skal jarðveginn á þeim stað sem tréð á að standa í framtíðinni ári áður en tréð er flutt. Stinga skal upp jarðveginn og blanda hann með lífrænum jarðvegi.
Ári seinna er tréð rótarstungið hinum megin og undir ræturnar og hnausnum pakkað í striga eða jarðvegsdúk til að halda honum vel saman. Gæta þarf þess að losa aftur um dúkinn þegar tréð er komið á sinn stað.Vor eða haust
Tré má flytja hvort sem er á vorin eða haustin. Séu tré flutt að vori ná þau að skjóta rótum á nýja staðnum yfir sumarið og festa sig fyrir veturinn. Í góðu árferði geta rætur trjáa vaxið frá því í apríl og fram í október og ættu því tré sem eru flutt snemma að geta fest sig í jarðveginum fyrir næsta vaxtarskeið. Sé tréð flutt að hausti og rætur að vaxa fram í október og festa sig. Síðan hafa ræturnar forskot um vorið ef þær hefja aftur vöxt í apríl.
Litríkar trjáplöntur
Litríkar trjáplöntur
Runnar og tré með litríku laufi setja mikinn svip á garðinn og margar hverjar eru sannkallaðar stássplöntur. Þar sem þær geta orðið ansi umfangsmiklar er enn mikilvægara að vanda vel staðsetningu og huga vel að litasamspili við tegundir í kring til þess að þær njóti sín sem best. Gott er að huga að blómlit þeirra plantna sem vaxa í kring, plöntur með hvítum og gulum blómum fara t.d. mjög vel með runnum með rauðleitu laufi.
Hér er listi yfir nokkrar fallegar tegundir, flokkaður eftir lauflit.
Blágrænt eða grágrænt lauf:
- Einitegundir t.d. Blue Star og Blue Carpet
- blágreni
- rauðblaðarós
- hafþyrnir
- silfurblað 'Skíma'
Rauðbrúnt – purpurarautt lauf:
- Purpurabroddur
- blóðbeyki
- japanshlynur 'Atropurpurea'
- virginíuheggur 'Canada Red'
- garðakvistill 'Diabolo'
Hvítmynstrað lauf:
Gulgrænt lauf:
- garðakvistill 'Aurea'
- japanskvistur 'Gold Flame' (lauf skiptir lit frá rauðu yfir í gulgrænt)
- ýviður 'Summergold'
Rannveig GuðleifsdóttirBóndarósin
Bóndarósin er blóm himinsins. Í mínum huga minnir bóndarósin (Paeonia) mun frekar á fallega heimasætu í sveit, eilítið bústna og rjóða í kinnum, en íslenskan bónda þrátt fyrir að nafnið sé búsældarlegt. Nafnið bendir aftur á móti til þess að fyrstu bóndarósirnar í íslenskum görðum eigi uppruna sinn að rekja til Danmerkur þar sem plantan kallast bonderose. Sunnar í Evrópu eru bóndarósir aftur á móti kenndar við gríska lækninn Paion sem samkvæmt Ilíonskviðu Hómer á að hafa grætt sár Aresar, sem hann hlaut í Troju-stríðinu, með smyrslum sem unninn voru úr jurtinni. Elstu heimildir um Paion eru aftur á móti skráðar á leirtöflur sem fundust við fornleifauppgröft í Knossos á eyjunni Krít og benda til þess að jurtin hafi verið notuð til lækninga frá því á tímum Forn Grikkja. Kínverjar segja að bóndarósin sé blóm himinsins og hún er jafnframt þjóðarblóm Kína.
Til skamms tíma tilheyrðu bóndarósir ætt sóleyja en í dag teljast þær til sérstakrar ættar sem nefnist Paeoniaceae eða bóndarósarætt. Innann ættkvíslarinnar Paeoniu eru svo um þrjátíu og fimm tegundir sem skiptast í jurtir og runna. Innan hverra tegundar er svo fjöldi yrkja sem áhugamenn um ræktum bóndarósa hafa búið til.
Flestar ef ekki allar bóndarósir bera stór blóm sem eru til í fjölbreytum litum. Hvít, gul, bleik, rauð og allt þar á milli. Lögun blóma er líka fjölbreytt og geta verið einföld upp í það að vera fyllt. Sumar bóndarósir auka enn á fegurð sína með því að gefa frá sé góðan ilm og voru krónublöð þeirra í eina tíð notuð til ilmvatnsgerðar. Bóndarósir eru fallegra sem afskorinn blóm í vasa.
Sú bóndarós sem algengust er í görðum hér á landi kallast Paeonia officinalis á latínu og finnst villt við Miðjarðarhafið og á grísku eyjunum í Eyjahafinu. Tvær tegundir bóndarósa finnast villtar í Norður Ameríku en flestar eiga þó náttúruleg heimkynni í Mið Asíu og Kína. Ræktum bóndarósa á sér langa sögu í Kína og voru þær í miklum metum í görðum keisaranna, bæði sem augnayndi og sem lækningarjurtir og má finna heimildir um ræktun þeirra að minnsta kosti tvöþúsund ár aftur í tímann. Ræktunarafbrigðin skiptu hundruðum og mikil áhersla var lögð á fjölbreytni lita og í blómlögun. Kínverjar gáfu yrkjunum yfirleitt nöfn sem tengdust litnum en inn á milli mátti finna skondinn heiti eins og Drukkna hjákonan. Á Tang skeiðinu (618 til 906) naut bóndarósin sérstakrar verndar keisarans og jókst útbreiðsla hennar mikið. Plantan þykir enn í dag ómissandi til lyfjagerðar og talinn lækna flest mannamein.
Bóndarósir skipta einnig veglegan sess í bókmenntum og listum í Kína. Ort eru ljóð um fegurð hennar og hún mikið notuð sem mótíf til skreytinga á postulín, í málverk, vefnað, útsaum og til útskurðar. Í borginni Lijang í Yunnan héraði gróðursetur fólk bóndarósir í garðinum sínum og býður til veislu og borðar úti undir skrúða blómstrandi bóndarósarunna sem geta náð allt að sex metra hæð. Elstu bóndarósarrunnarnir sem vitað er um í Kína eru farnir að nálgast fimmta hundraðið og stærsta blómið sem mælst hefur var tuttugu og átta sentímetrar í þvermál.
Fyrstu nytjar manna af bóndarós í Evrópu tengjast að öllum líkindum lækningum. Grikkir til forn nýtu alla hluta jurtina til lækninga og þótti hún jafngóð til að lækna geðveiki, tannpínu, gallsteina, slæmar draumfarir, getuleysi og losa konur undan barnsnauð. Fræ plöntunnar voru þrædd upp á band og börn látinn bera þau um hálsinn til að bægja burt hinu illa auga og vondum öndum. Öruggast þótti að safna jurtinni á nóttinni því sagt var að bóndarósin nyti verndar spætunnar og að nóg væri að spætan sæi til þegar henni var safnað til að gera lækningamátt plöntunnar að engu eða jafnvel hættulegan. Fyrstu runnabóndarósirnar bárust til Evrópu árið 1789 og var það Sir Josep Banks forstöðumaður Kew grasagarðsins í London sem fékk þær sendar frá Kína. Banks var mikill Íslandsvinur og ferðaðist um landið 1772. Lærlingur hans William Jackson Hooker, síðar forstöðumaður Kew-garðsins, var með í för þegar Jörgen Jörgensen síðar hundadagakonungur kom til Íslands. Sagan segir að Hooker hafi verið að safna plöntum á hæðinni þar sem Landakotskirkja stendur í dag á meðan Jörundur tók völd. Ekki er vitað með vissu hver var fyrstur til að flytja bóndarósina til Íslands en óneitanlega kemur Jón Rögnvaldsson stofnandi og fyrrum forstöðumaður Lystigarðsins á Akureyri sterklega til greina. Bóndarósir hafa verið lengi í ræktun á Akureyri og þrífast vel. Það er þó allt eins líklegt að einhver áhugasamur ræktandi hafi flutt fræ eða rótarhnúð með heim í töskunni í siglingu í kringum seinni heimstyrjöldina og að “íslenska” bóndarósin sé afkomandi hennar. Í dag eru um þrjátíu tegundir bóndarósa í rækt hér á landi og þar af nokkrar runnabóndarósir.
Bóndarósir eru yfirleitt auðveldar í ræktun eftir að þær hafa komið sér fyrir. Plantan er langlíf og líður best ef hún fær að standa lengi óhreyfð á sama stað. Plönturnar geta orðið fyrirferðamiklar með tímanum og því best að ætla þeim gott pláss strax í upphafi. Þeim líður best í þurrum, djúpum, frjósömum og eilítið basískum jarðvegi. Jurtkenndar bóndarósir geta orðið 50 til 100 sentímetrar á hæð allt eftir tegund og er vöxtur þeirra kúlulaga. Vegna þunga blaða og blóma eiga plönturnar eiga það til að leggjast útaf fái þær ekki stuðning. Blómgun á sér yfirleitt stað í lok júní og fram í júlí en að henni lokinni skarta plantan fallegum blaðskrúð. Auðvelt er að fjölga bóndarós með skiptingu en einnig er hært að rækta nýjar plöntur af fræi.
Fræ bóndarósarinnar hefur harða skurn og getur því verið lengi að spíra er gott að rispa fræið með hníf eða sandpappír fyrir sáningu og flýta þannig fyrir vatnsupptöku þess. Fræið þarf að fara í gegnu hita- og kuldaskeið áður en það tekur við sér og spírun tekur yfirleitt ár.
Ef skipta á bóndarós skal grafa upp rótina í heilu lagi að haust, lok ágúst eða byrjun september, og kljúfa hana í nokkra hluta allt eftir stærð. Gætið þessa að það sé að minnsta kosti eitt brum á hverjum hluta. Bóndarósir hafa gildar forðarætur sem geta orðið mjög stórað og legið djúpt hafi plantan fengið að vaxa lengi á sama stað. Eftir að búið er að kljúfa rótina skal koma nýju hlutunum fyrir í vel unnum, frjóum og góðum jarðvegi sem blandaður hefur verið með búfjáráburði að minnsta kosti fjörutíu sentímetra niður. Þegar rótarbút af bóndarós er komið fyrir í jarðvegi verður að gæta þess að stinga honum ekki of djúpt í moldina. Fjórir til fimm sentímetrar undir yfirborðinu er passlegt, sé stungið dýpra er plantan lengur að koma upp og það dregur úr blómgun. Sé aftur á móti stungið grynnra getur rótin skemmst vegna vetrarkulda. Ræturnar alls ekki að standa í bleytu og fúna fljótlega við slíkar aðstæður. Bóndarósir skjóta fyrstu sprotunum upp snemma á vorin og því getur reynst nauðsynlegt að skýla þeim ef það kemur kuldakast. Einnig er nauðsynlegt að skýla viðkvæmustu tegundunum yfir veturinn að minnsta kosti á meðan þær eru litlar.
Sáð fyrir sumarblómum í mars - listi yfir fræ
Þau sumarblóm sem sáð er fyrir í mars eru:
- Bláhnoða Ageratum houstonianum, sáð í mars,spírará 10-14 dögum
- Blákragafífill Brachycome iberidifolia, sáð í mars,apríl,spírar á 8-12 dögum
- Skrautkál Brassica oleracea var.acephala, sáð í mars,spírar á 6-8 dögum
- Morgunfrú (Gullfífill) Calendula officinalis, sáð í mars,apríl,spírar á 7-14 dögum
- Garðakornblóm Centaurea cyanus, sáð í mars,apríl,spírar á 14-20 dögum
- Brúðarstjarna Cosmos bipnnatus, sáð í mars,spírar á 8-14 dögum
- Dalía Glitfífill Dahlia x hortensis, sáð í mars,apríl,spírar á 7-14 dögum (hnýðisplanta)
- Hádegisblóm Dorotheanthus bellidiformis, sáð í mars,spírar á 14-20 dögum
- Slönguhöfuð Echium plantagineum, sáð í mars,spírar á 12-14 dögum
- Sólblóm Helianthus annuus, sáð í mars,spírar á 7-14 dögum
- Eilífðarfífill (Eilífðargull) Helichrysum bracteatum, sáð í mars,apríl,spírar á 10-20 dögum
- Sveipkragi Iberis umbellata, sáð í mars,apríl,spírar á 14 dögum
- Aftanroðablóm Lavatera trimestris, sáð í mars,apríl,spírar á 7-14 dögum
- Daggarbrá Leucanthemum paludosum, sáð í mars, pírar á 10-14 dögum
- Fétoppur Limonium sinuatum, sáð í mars,apríl, spírar á 7-14 dögum
- Þorskagin (Þorskamunnur)Linaria maroccana-blendingar, sáð í mars apríl,spírar á 10-14 dög.
- Skrautnál Lobularia maritima var. maritima, sáð í mars,apríl,spírar á 8-14 dögum
- Skógarmalva Malva sylvestris, sáð í mars,spírar á 10-14 dögum
- Ilmskúfur Matthiola incana, sáð í mars,spírar á 7-14 dögum
- Logatrúður (Apablóm) Mimulus cupreus, sáð í mars,spírar á 7-14 dögum
- Tígurblóm Mimulus luteus, sáð í mars,spírar á 7-14 dögum
- Fiðrildablóm Nemesia strumosa, sáð í mars,spírar á 14-20 dögum
- Bláfiðrildablóm Nemesia versicolor, sáð í mars,spírar á 14-20 dögum
- Skrautfrú Nigella damascena, sáð í mars,apríl,spírar á 14-20 dögum
- Blábauga Nolana paradoxa, sáð í mars,spírar á 14-20 dögum
- Sumarljómi Phlox drummondii, sáð í mars,spírar á 7-14 dögum
- Álfabikar Salpiglossis sinuata, sáð í mars,apríl,spírar á 10-14 dögum
- Paradísarblóm Schizanthus x wisetonensis, sáð í mars,apríl,spírar á 14-20 dögum
- Klæðisblóm Tagetes erecta, sáð í mars, apríl, pírar á 7-14 dögum
- Flauelsblóm Tagetes patula, sáð í mars,apríl,spírar á 7-14 dögum
- Dúkablóm Tagetes tenuifolia, sáð í mars,apríl,spírar á 7-14 dögum
- Rjúpurunni Tanacetum ptarmiciflorum, sáð í mars,apríl,spírar á 10-14 dögum
- Skjaldflétta Tropaeolum majus, sáð í mars,apríl,spírar á 14-20 dögum
- Garðajárnurt Verbena x hybrida, sáð í mars,spírar á 20-30 dögum
Að sáningu lokinni
Þegar sáningu er lokið þarf að úða vel yfir og setja merkipinna með plöntuheitinu og dagsetningu sáningar í bakkann. Látið síðan dagblað eða plastskerm yfir til að halda jöfnum hita.
Ef vart verður við myglusveppi eftir sáningu stafar hann yfirleitt af ofvökvun. Eitt ráð til að fyrirbyggja myglusvepp er að strá örlitlu kaneldufti yfir sáninguna. Þetta hefur dugað furðu vel. Gætið þess vel að ofvökva aldrei. Meðalhófið er best í vökvunni sem öðru. Nú verður að nota biðlundina meðan beðið er eftir spíruninni og spennan vex með hverjum deginum.
Með kveðju
Magnús Jónasson
SkrúðgarðyrkjufræðingurHaustplöntur
Nú er farið að hausta og sumarblómin, sem við höfum dáðst að í allt sumar, byrjuð að fölna. Við höfum notið þess að horfa á fallegu blómin við heimkeyrsluna, á veröndinni, á svölunum, í hengipottum og hvar sem við höfum verið með eða séð þennan fegurðarauka. Við verðum því að bíða þolinmóð eftir næsta sumri. En svo eru til margar plöntur sem seldar eru á haustin og geta þá tekið við af sumarblómunum sem nú eru að enda sína lífdaga. Það eru t.d.runnarnir:, Ilmsnepla (Hebe odoria) sígræn,lágvaxin, fíngerð planta sem hentar vel í ker og potta, með öðrum plöntum, Berjamynta (Gaultheria procumbens) lágvaxin með sígrænum blöðum, rauðum berjum, falleg planta sem fer vel keri eða stórum pottum, Vorlyng (Erica carnea) lágvaxinn runni, með bleikum, rauðum og hvítum blómum, hentar vel í ker, potta og beð, Sólargull (Helichrysum italicum),hefur einnig verið kölluð Karrýplantan vegna ilmsins, er með silfruðum blöðum og er skemmtileg í ker og potta, þessi planta er gömul lækningajurt, Silfurþráður, öðru nafni Vírkambur (Calocephalus browii) með lítil grá blöð, vex í hálfgerðri flækju og því er erfitt að finna byrjun á legg og enda plöntunnar. Hún er lágvaxin en fín í ker og potta. Allar þessar plöntur sem ég hef talið upp hér að framan, þurfa skjól og geta þá bjargað sér en þola ekki mikið frost og eru því sjaldan langlífar hér á okkar landi.
Sem betur fer eru margir með sígrænan gróður sem gleður augað allt árið og hjálpar okkur að þreyja veturinn eins og t.d. Einir (Juniperus) og mörg fleiri afbrigði af honum sem lifa góðu lífi hér á landi og standa sig vel í beðum eða kerjum. Síprusar (Champaecyparis) eru virkilega glæsilegt vetrarskraut bæði í beð, ker og potta, en sum afbrigðin gætu þurft skjól.
Beitilyng (Calluna vulgaris) blómstrar rauðum, bleikum eða hvítum blómum á haustin og er til í mörgum litaafbrigðum. Hvítt beitilyng er sagt veita gæfu. Blöðin verða rauðbrún á veturna. Nafnið beitilyng vísar til þess að plantan þótti góð til beitar. Allt frá fornöld voru blóm beitilyngs notuð til að bragðbæta öl og beitilyngshunang þykir mikið lostæti. Í eina tíð voru vendir beitilyngs bundnir saman og búnir til úr þeim kyndlar eða sópar. Beitilyngsvendir geta líka staðið árum saman sem stofuskraut án þess að tapa lit. Þar sem mikið óx af beitilyngi þótti gott að hafa það undir undirsængunum í rúmfletum fyrri á tíð. Þarf reglulega vökvun eigi það að lifa fram eftir hausti.
Allar þessar plöntur lífga upp á umhverfið og hjálpa okkur að komast í gegnum vetrardrungann og skammdegið, hvort sem þær eru við útidyr, á veröndinni, svölunum eða hvar sem þær eru sjáanlegar.
Notið frjóan jarðveg og grófan vikur eða leirkúlur í botninn á kerjunum og ef kerin eru frá árinu áður, þarf að þrífa þau vel. Plönturnar ættu að festa rætur á skömmum tíma og ef vindurinn mæðir mikið á þeim getur verið nauðsynlegt að útbúa eitthvert skjól svo þær nái að festa ræturnar sínar og þrífast vel.
Nokkur sumarblóm geta með góðu móti lifað fram að áramótum og standa sig vel þó nokkrar frostanætur komi af og til og ef þær eru í sæmilegu skjóli. Það eru t.d. Silfurkambur
(Senecio cineraria) með sín fallegu silfruðu blöð og Skrautkál (Brassica oleracea var. acephala) með sinn skrautlega blaðlit.
Njótið haustdaganna með fallegum plöntum.
Með sígrænni kveðju
Magnús Jónasson
SkrúðgarðyrkjufræðingurSumargræðlingar - kennslumyndband
Hér má sjá kennslumyndband hvernig sumargræðlingar útbúnir.
Sumarblóm - kynningarmyndband
Hér má sjá kynninarmyndband á sumarblómum með Vilmundi Hansen
Sáning sumarblóma
Sáning sumarblóma
Sáning sumarblóma er eitt af vorverkunum. Reikna má með 4-8 vikum þar til hægt er að planta út á vaxtarstað. Þó eru til nokkrar harðgerar, fljótvaxnar tegundir, sem hægt er að sá beint út á vaxtarstað í maí, ef aðstæður leyfa. Aftan á fræpökkunum eru upplýsingar um það ef meðhöndla þarf fræið sérstaklega.
Þegar sáð er í bakka eða potta er handhægast að nota sáðmold, þar sem hún hefur rétta samsetningu og á að vera laus við sjúkdóma og meindýr. Athugið að þvo vel uppúr heitu vatni öll áhöld og potta sem nota skal fyrir sáningu, sérstaklega ef þau hafa verið notuð áður, góður undirbúningur borgar sig til að fá upp heilbrigðar plöntur.
Sáðmold
Algengasta aðferðin er að hella 6-7 cm þykku lagi af sáðmold í bakka og þjappa síðan létt yfir svo að yfirborðið sé slétt. Moldin er vökvuð þannig að hún verði vel rök, en ekki blaut. Fræinu er stráð yfir og síðan hulið með léttri moldinni. Þumarfingursregla er að moldarlagið sé tvisvar sinnum þykkara en fræið sjálft. Mjög fíngerð fræ eins og brúðarauga, tóbakshorn og ljónsmunna eru þó ekki hulin.
Sáðtöflur
Annar möguleiki er að nota sáðtöflur, sem eru samanþjöppuð svarðmold eða kókosmold. Þær þrútna út í vatni og mynda nokkurs konar moldarpott með neti utan um. Byrja þarf á að láta sáðtöfluna drekka í sig vatn áður en fræið er sett í moldarpottinn. Ræturnar vaxa gegnum netið og má síðan setja pottinn beint í stærri pott með gróðurmold þegar þar að kemur.
Munið að merkja bakkann vel með nafni plöntunnar, tegund blóma og lit og athugið að halda moldinni mátulega rakri meðan á spírun stendur. Fræ sem eiga að spíra í birtu er sett laust plast yfir, en yfir þau fræ sem eiga að spíra í myrkri er sett laust plast og dagblöð.
Flest fræ spíra best á hlýjum stað (góður spírunarhiti er 18-20°C), en athugið að fylgjast vel með spíruninni og fjarlægið plast og dagblöð um leið og þið sjáið spírur koma út úr fræjum því þá þurfa plönturnar að fá sem mesta birtu og loft. Athugið að jafnvægi þarf að vera á milli birtu og hita. Ef birtan er of lítil miðað við hita verður plantan teygð og veikluleg.
Gróðursetning
Þegar kímplönturnar fara að skipta blöðum er rétt að dreifplanta. Þá eru plönturnar gróðursettar í góða gróðurmold í potta eða bakka. Best er að gróðursetja þær þannig að kímblöðin séu sem næst moldinni. Hæfilegt vaxtarrými fyrst er 6x6 cm fyrir flestar plöntur. Góð birta er nauðsynleg og athugið að flestar plöntur verða fallegastar ef þær eru ræktaðar við fremur lágt hitastig.
Passið að gleyma ekki að vökva en athugið að fara mjög varlega í áburðargjöf ef þið notið tilbúna gróðurmold, því hún á að innihalda öll næringarefni í réttum hlutföllum. Hætta er á skemmdum á viðkvæmum ungplöntum, ef þær fá of mikið af áburði.
Ef allt hefur gengið vel má síðan planta í beð um mánaðarmótin maí-júni eftir því sem veður leyfir en athugið að gott er að herða plönturnar áður, t.d. með því að setja bakkana eða pottana út á daginn og inn aftur á kvöldin í nokkra daga svo vöxturinn haldi eðlilegum hraða.
Lífrænar varnir - ráð gegn ýmsum sjúkdómum og meindýrum.
Lífrænar varnir
Gott ráð gegn meindýrum og sjúkdómum er að planta ákveðnum plöntum á milli. Mörg meindýr treysta á þefskynið og lyktsterkar plöntur eins og hvítlaukur og mynta villa um fyrir þeim. Þá er einnnig hægt að velja plöntur sem draga til sín vissa skaðvalda eins og t.d. Skjaldfléttu sem dregur að sér blaðlýs og svo flauelsblóm sem dregur að sveifflugur sem nærast á blaðlúsum.
Grænsápa og brennisteinsduft
Grænsápa og brennisteinsduft er efni sem innihalda pýretín. Pýretín er efni sem finnst í náttúrunni og er hættulaust í notkun. En til þess að efnin nýtist þurfa þau að snerta skaðvaldinn og oft þarf að endurtaka meðferð nokkrum sinnum.
Gildrur
Gildrur má nota til að veiða meindýr eins og snigla, svo sem bjórdósir. Einnig er gott ráð að setja fjalir eða tóma greipaldinhelminga milli plantnanna, sniglarnir skríða undir á daginn og þá er auðvelt að taka þá upp og fjarlæga. Auk þess má búa til seyði úr sniglum og vatni, og vökva því yfir plönturnar.
Gulir límborðar
Gulir límborðar og spjöld eru góð í gróðurhúsum, Lús og hvítfluga laðast að gula litnum og festast í líminu.
Matarsódi
Matarsódi leystur upp í vatn nýtist sem vörn gegn sveppagróðri. Best er að úða með daufri blöndu á moldina um leið og sáð er.
Fljótandi þangáburður
Fljótandi þangáburður getur bæði verið styrkjandi fyrir plöntur og hægt að nota sem vörn gegn sveppum. Úða má með blöndu gegn spunamaur og blaðlús.
Jurtaseyði
Jurtaseyði úr hinum ýmsu plöntum hafa einnig ýmis forvarnargildi svo sem klóelfting eða vallhumall gegn blaðsveppi. Brenninetluseyði (einnig er til brenninetluduft) nýtist gegn kálflugu. Seyði úr rababarablöðum, regnfang og stórnetlu vinnur á skordýraplágum og koma jafnvel í veg fyrir þær.
Forvarnir
Veljið hraustar plöntur, þær eru líklegri til að þola ágang sjúkdóma og meindýra.
Veljið staðsetningu eftir þörfum plantnanna. Mikilvægt er að velja saman í beð plöntur með líkar þarfir varðandi vökvun og áburðargjöf.
Skiptiræktun
Skiptiræktun minnkar líkurnar á að sjúkdómar safnist fyrir í jarðveginum. Hún er fólgin í að færa einærar plöntur á milli staða árlega. Þannig nýtast einnig þau mismunadi næringarefni sem eru í jarðveginum. Þetta á við um matjurtir, sumarblóm, lauk- og hnúðjurtir.
Skjól fyrir vetri
Skjól fyrir vetri
Flestar plöntur sem ræktaðar eru í görðum eru fullkomlega færar um að sjá um sig sjálfar yfir vetrarmánuðina og því óþarfi að hafa mikið fyrir vetrarskýlingu. Ef plönturnar eru aftur á móti viðkvæmar fyrir kulda eða vorsól eru nokkrar einfaldar reglur sem garðeigendur ættu að venja sig á að fara eftir þegar líða fer á haustið og þegar sólin fer að hækka á lofti á vorin. Gott er að skýla ungum trjáplöntum, hvort sem er lauf- eða barrtrjám, með striga fyrir verstu vindáttinni og einnig getur verið gott að setja sæmilega stóran stein við ungplöntuna til að koma í veg fyrir frostlyftingu og rótarslit.
Skjól fyrir vorsólinni
Mörg sígræn tré og runnar eru viðkvæm fyrir vorsólinni og því nauðsynlegt að skýla þeim sem standa á berangri. Það kemur í veg fyrir of mikla útgufun og sólbruna á vorin sem leiðir til þess að barrið ofþornar og verður brúnt á litinn. Almennt er garðeigendum þó ráðlagt að velja frekar harðgerðar tegundir á erfiða staði og bíða með viðkvæmari tré og runna þar til skjólið fyrir þá er orðið nægilega mikið.
Hreinsun beða að vori
Sölnuð blöð veita plöntum skjól yfir vetrarmánuðina og þess vegna á alls ekki að hreinsa þau burt fyrr en að vori. Þeir sem vilja geta aftur á móti rakað mesta laufið úr grasflötinni og í stað þess að setja það í safnhauginn er gott að hlúa að viðkvæmum fjölæringum eða rósum með því að hrauka upp að þeim með laufinu sem fallið hefur af trjánum. Laufið veitir plöntunum skjól og heldur hita í jarðvegi, sem er gott vegna þess að rætur eru viðkvæmar fyrir örum hitabreytingum í moldinni.
Allar viðkvæmustu plönturnar þarf aftur á móti að taka inn og skýla þannig fyrir Vetri konungi.
Vetur
Jólatrjáa tegundir
Hvaða jólatré skal velja?
Nordmannsþinur
Nordmannsþinur er hið sígilda jólatré til margra áratuga og sú tegund sem flestir velja. Hann hefur fagurgrænan lit á mjúkum nálunum, er barrheldinn og getur verið mjög þéttur. Þessi tegund er ekki ræktuð á Íslandi og því flutt inn til landsins fyrir hver jól frá reyndum jólatrésbónda í Danmörku.
Rauðgreni
Rauðgreni er sú tegund sem lengst hefur verið notuð sem jólatré hér á landi. Með réttri meðhöndlun er það frekar barrheldið og þannig hægt að halda ferskgrænum nálunum betur á trénu. Ilmurinn er mjög góður og oft hefur rauðgreni þetta ‘ekta’ jólatréslega vaxtarlag, píramídlaga og þétt. Auk þess er það frekar nett og því ekki mjög plássfrekt.
Stafafura
Stafafuran er einstaklega falleg sem jólatré og ilmurinn sérstaklega góður. Hún er að koma sífellt sterkari inn sem jólatré fyrir þá sem kjósa örlítið annað vaxtarlag en hið sígilda píramídalaga tré. Stafafuran er einnig barrheldinn og heldur fagurgrænum nálunum vel fram yfir áramót.
Jólastjarna - myndband
Hér má sjá myndband varðandi meðhöndlun jólastjörnu.
Meðhöndlun lifandi jólatrjáa
Hér má sjá hvernig meðhönda má lifandi jólatré.
Sáning matjurta - kennslumyndband
Umpottun - kennslumyndband
Hér má sjá kennslumyndband hvernig best er að umpotta pottaplöntum.
Yfirvetrun plantna
Yfirvetrun plantna
Plöntur beita margvíslegum leiðum til að lifa veturinn af. Einærar plöntur lifa af sem fræ. Séu aðstæður óhagstæðar geta fræ sumra tegunda legið í dvala í jarðveginum í nokkur ár en að jafnaði spíra fræin að vori, vaxa upp og blómstra og mynda fræ sem fellur að hausti. Tvíærar plöntur safna forða í rótina á fyrra ári og rótin lifir veturinn af. Á öðru ári blómstrar plantan og myndar fræ. Hringrásin heldur áfram. Margar tegundir fjölærra plantna og laukjurta beita svipaðri aðferð. Þær vaxa upp að vori, vaxa og dafna yfir sumarið, safna forðanæringu í rótina eða laukinn, sölna að hausti og lifa í dvala neðanjarðar yfir veturinn. Þar sem snjór liggur eins og teppi yfir jarðveginum eru plönturnar vel varðar fyrir umhleypingum og grasbítum sem byggja lífsafkomu sína á þeim yfir veturinn.
Tré og runnar sölna ekki á haustin og þurfa því að beita öðrum ráðum til að lifa veturinn af. Sum tré eru sumargræn en önnur græn allt árið. Lauf sígrænna trjáa nefnist barr, er yfirleitt langt og mjótt og með vaxhúð sem dregur úr útgufun.
Fyrir lauffall á haustin draga flest lauftré blaðgrænuna úr blöðunum og senda hana niður í rótina til geymslu, rétt eins og hagsýnir heimilishaldarar safna vetrarbirgðum í búrið sitt. Blaðgrænan er byggð upp af efnum sem trén eiga ekki greiðan aðgang að og þurfa að eyða mikilli orku í að framleiða. Eftir í blöðunum verða efni sem trén hafa minna fyrir að búa til. Efnin sem eftir verða eru gul eða rauð og eru ástæðan fyrir því haustlitur trjánna er yfirleitt í þeim litum.
Haust
Á haustin er að finna í brumi trjáplantna fullþroskaðan vísi að vexti næsta árs. Vaxtarvísirinn er vel geymdur í bruminu og það ver hann fyrir vetrarkuldanum. Frost að vori, eftir að brumið hefur opnað sig, getur skemmt vaxtarvísinn varanlega.
Til þess að tré laufgist að vori þarf lofthiti að vera kominn upp fyrir ákveðið lágmark en í öðrum tilfellum þarf daglengd að hafa náð ákveðnum klukkustundafjölda. Langir hlýindakaflar á veturna geta því vakið ýmsar trjátegundir, einkum frá suðlægari slóðum þar sem vorar fyrr en á Íslandi, af dvala sínum og blekkt tré til að halda að það sé komið vor. Þegar slíkt gerist eru miklar líkur á frostskemmdum ef það kólnar hratt aftur. Lítil hætta er á þessu hjá plöntum sem koma frá svæðum sem eru á næstu eða sömu breiddargráðum og Ísland.Hægfara kólnun best
Ólíkt dýrafrumum hafa frumur í plöntum svokallaðan frumuvegg sem liggur utan um frumuhimnuna. Veggurinn er stinnur, hann verndar frumuna og kemur að hluta til í staðinn fyrir stoðgrind. Í gegnum frumuvegginn síast vatn og næringarefni.
Kólni hratt er hætt við að vökvinn í plöntufrumunni frjósi. Við það eykst rúmmál hans og hætta á að frumuveggurinn rifni en það leiðir til kalskemmda. Miklu máli skiptir að plöntur kólni það hægt á haustin að vatn nái að komast út úr frumunum í þeim takti sem eðlilegastur er fyrir hverja tegund. Dæmi er um að snögg kólnun niður í 10°C hafi drepið tré sem annars þola kuldann allt að níutíu frostgráðum. Stutt haust valda því að plönturnar ná ekki að mynda eðlilegt frostþol og eru því viðkvæmari en ella.Skjól fyrir vorsólinni
Of mikil útgufun getur einnig verið hættuleg fyrir plönturnar. Á vorin, þegar sólin skín og jörð er frosin, ná plönturnar ekki að bæta sér upp þann vökva sem þær tapa við útgufun og því hætta á ofþornun. Hér á landi þekkist þetta best hjá sígrænum trjám þegar barrið verður brúnt á vorin.
Jurtir á norðurslóðum
Jurtir sem eiga náttúruleg heimkynni á norðurslóðum eða hátt til fjalla eru yfirleitt lágvaxnar og með öflugt rótarkerfi sem getur verið allt að þrisvar sinnum víðfeðmara en sá hluti jurtarinnar sem er ofanjarðar.
Þar sem vaxtartími er stuttur mega plönturnar engan tíma missa og verða að hefja vöxt strax og veður leyfir. Langur sólargangur yfir sumarmánuðina lengir vaxtartímann verulega, enda nýta plönturnar hann til hins ýtrasta. Margar norðlægar tegundir mynda þúfur, eins og lambagras og geldingahnappur, og geta með því móti haldið hærri hita og nýtt sólarljósið betur.
Ljóstillífun
Sígræn tré hafa það fram yfir sumargræn að þau geta hafið ljóstillífun um leið og hiti er orðinn það mikill að þau vakna af dvala. Talið er að smávaxnar og sígrænar jurtir geti ljóstillífað undir snjó og lengt þannig vaxtartímann.
Nokkrar tegundir trjáa, til dæmis aspir, geta notað blaðgrænu í berki, stofni og greinum til ljóstillífunar þegar aðstæður eru hagstæðar á veturna.
Vetrargræðlingar
Val á móðurplöntum skiptir miklu máli þegar teknir eru græðlingar hvort sem það er gert að vetri eða sumri. Planta sem vex upp af græðlingi er erfðafræðilega eins og móðurplantan og kallast klónn. Algengast er að nýta ársprotann en hæglega má notast við tveggja eða þriggja ára greinar af víði og ösp. Heppileg lengd græðlinga er 15 til 20 sentímetrar en sverleikinn getur verið breytilegur eftir aldri greinanna. Varast skal að taka sprota sem eru grennri en 5 eða 6 millimetrar í þvermál.
Best er að geyma græðlinga í kæla við 1º C. Þeir sem ekki hafa aðstöðu til þess geta geymt græðlingaefni óklippt í skugga og á svölum stað og gott er að hylja græðlingana með sandi eða mosa.
Græðlingarnir sem geymdir eru lengi verða iðulega fyrir vökvatapi og því gott að setja þá í vatn sólarhring áður en þeim er stungið niður. Raðið græðlingunum lóðrétt í ílátið þannig að brumin vísi upp en ekki stinga þeim á kaf.
Gott er að stinga upp ræktunarbeð að hausti og blanda safnhaugamold, sveppamassa eða húsdýraáburði í jarðveginn. Nauðsynlegt er að setja svart plast yfir beðið og fergja það með sandi eða möl og stinga græðlingunum í gegnum það. Plastið heldur jöfnum raka í beðinu, dregur til sín hita og heldur illgresi í skefjum.
Hæfilegt bil milli víðigræðlinga í beði eru 10 til 12 sentímetrar og 15 til 20 sentímetrar milli raða. Græðlingunum er stungið niður og eitt til tvö brum látin standi upp úr.
Hægt er að stinga græðlingunum beint í potta eða fjölpottabakka en þegar slíkt er gert er lengd þeirra minni, 10 til 12 sentímetrar. Skjól á ræktunarstað er nauðsynlegt þar sem vindur eykur uppgufun og vatnsþörf plantanna. Gott að raða pottunum þétt og hreykja jarðvegi að úthlið þeirra til að varna því að ystu pottarnir þorni.
Græðlingunum er stungið niður þannig að 1/4 standa upp úr jarðveginum eða tvö til þrjú brum á víði og eitt brum á ösp. Gott er að strengja hvítt plast yfir pottana þar til græðlingarnir hafa rætt sig. Munið að lofta í heitu veðri. Ekki er æskilegt að láta græðlingana vera meira en eitt ár í pottum.
Ef víðigræðlingunum er stungið niður á endanlegan vaxtarstað skal hafa 30 til 35 sentímetrar á milli þeirra en 50 sentímetrar milli grófgerðra tegunda í skjólbelti.
Sígrænar plöntur
Nú þegar vetur er genginn í garð og snjórinn hefur lagst yfir gefa sígrænar plöntur kærkominn lit í tilveruna. Úrval sígrænna plantna einskorðast ekki við barrtré og runna, en ég ætla að láta nægja að fjalla um nokkrar tegundir í þeim hópi að þessu sinni.
Greni og fura eru algengustu sígrænu trjátegundirnar en flestar þeirra verða mjög stórvaxnar og henta ekki í litla garða. Ég ætla að nefna nokkrar fallegar tegundir sem eru nógu nettar til að prýða garða af hvaða stærð sem er og nógu harðgerðar til að þær geti lífgað upp á garðinn yfir vetrarmánuðina án vetrarskýlis. Reyndar geta jarðlægu tegundirnar horfið undir snjó þegar snjóar mikið en það er mikil prýði af þeim þegar snjólétt er.
Það er ekki um margar smávaxnar grenitegundir að velja en þó eru til dvergvaxin afbrigði af tveimur tegundum sem hafa verið ræktuð hér. Fyrri tegundin er hvítgreni, Picea glauca. Yrkið Conica sem hefur fengið nafnið keilugreni, vex mjög hægt og verður aldrei meira en lítil, nett keila. Það er mjög fallegt, með fallega ljósgrænt barr en því miður heldur viðkvæmt og þarf mjög skjólgóðan stað í garðinum. Hin tegundin er Rauðgreni og eru nokkur dvergvaxin yrki til af því sem eru öll jarðlæg. Það algengasta, Nidiformis, hefur fengið nafnið hreiðurgreni.
Það er eins með fururnar og grenið, þær hafa tilhneigingu til að verða miklar um sig bæði á hæð og breidd. Af þeim furutegundum sem vaxa sem einstofna tré er broddfuran einna nettust, 5-10 m á hæð og vex mjög hægt. Fjallafura, er enn nettari, aðeins 1-3 m og eru tvær undirtegundir sem helst eru ræktaðar: fjallafura, (P. mugo var. mughus) sem verður rúmur meter á hæð og dvergfura (P. mugo var. pumilio) sem er enn lægri. Runnafura (P. pumila) er önnur smávaxin tegund sem vex í báðum grasagörðunum en hún er mun sjaldgæfari í ræktun og hef ég ekki rekist á hana í garðyrkjustöðvunum. Virkilega falleg og eftirsóknarverð tegund.
Taxus – ýviður er ættkvísl sem er tiltölulega ný í ræktun. Dvergjapansýr (Taxus cuspitata var. nana), Ýviður Sommergold (T. Baccata) og Garðaýr Hillii (T. x media) hafa allar reynst ljómandi vel. Hillii er með mjög fallega dökkgrænt barr og uppréttan vöxt en Sommergold skartar gulgrænu barri á nývexti sem verður síðan ljósgrænt þegar það eldist. Hann vex meira á breiddina en hæð.
Það er komin lengri reynsla á ræktun einis (Juniperus). Íslenski einirinn er sjaldan ræktaður í görðum en til er ljómandi fallegt jarðlægt afbrigði af honum Repanda sem er vel þess virði að rækta. Það er grænna en himalayaeinirinn (J. squamata) sem er algengastur í ræktun og er oftast bláleitari. Mayeri er upprétt sort sem getur orðið nokkuð stór um sig. Blue Star og Blue Carpet eru báðar mjög bláleitar eins og nöfnin bera með sér, Blue Star verður lágvaxinn, hnöttóttur runni á meðan Blue Carpet breiðir úr sér eins og teppi. Holger er annað jarðlægt yrki en það skartar ljósgrænu barri á nývextinum sem er mjög fallegt. Fleiri einitegundir eins og t.d. kínaeinir eru líka í ræktun hér en eru heldur viðkvæmari en þær sem nefndar hafa verið.
Sýprus – Chamaecyparis er heldur viðkvæmur og oftast ræktaður í pottum sem sumarplanta, en þó eru örfáar tegundir sem hafa staðið sig sæmilega vel. Má þar nefna alaskasýprusinn (C. nootkatensis) sem getur náð a.m.k. 1-2 m hæð á vel skýldum stöðum. Fagursýprus Stardust verður ekki hávaxinn, en hann hefur staðið sig sæmilega vel úti í garði hjá mér. Ég þurfti reyndar að skýla honum framanaf en hann er farinn að pluma sig ágætlega núna og þroskaði meira að segja köngla í sumar. Hann er fallega ljósgrænn. Sýprus þolir ekki þurrk og því hefur mér reynst best að rækta hann úti í beði. Sé hann ræktaður í pottum verður að passa að moldin haldist rök allan veturinn.
Síðasta tegundin sem ég ætla að nefna er Vaxlífviður. Hann vex mjög hægt, er sæmilega skuggþolinn og eins og sýprusinn þolir hann ekki þurrk. Hann þrífst ljómandi vel á skjólgóðum stað.
Þó flestar grenitegundir verði of stórvaxnar með tímanum fannst mér nauðsynlegt að hafa eitt grenitré í garðinum til að skreyta fyrir jólin. Blágreni varð fyrir valinu og með klippingu má halda aftur af vextinum í þónokkuð mörg ár. Það er fátt fallegra en ljósum skrýtt grenitré þakið snjó.
Rannveig Guðleifsdóttir
Vetrarskýling gróðurs
Þegar við höfum haft alla fallegu haustlitina fyrir augunum eru oft mikil viðbrigði þegar fyrsta lægðin kemur með miklum hvelli, rigningu, jafnvel snjókomu og ofsaroki. Þá fýkur allt sem fokið getur. Sumir hafa verið svo forsjálir að taka alla lausamuni inn þ.e.s. borðið, sólstólana, grillið, trampólínið o.fl. sem hefur veitt ánægju um sumarið. Við búum við þannig veðurlag að nauðsynlegt er að fjarlægja hlutina eða festa örugglega það sem verður að vera úti.
Að gróðrinum þarf líka að hyggja á haustin. Flestar fjölærar plöntur þurfa ekki sérstaka skýlingu, en ef þær eru í pottum eða kerjum má flytja þær í skjól, en muna samt að vökva þær reglulega svo þær ofþorni ekki. Viðkvæmustu plöntunum verður þó að skýla fyrir veðri og vindum. Sem betur fer eru kjarkaðir einstaklingar, ræktendur og framleiðendur alltaf að prófa sig áfram með nýjar tegundir. Það er sjálfsagt að skýla þeim vel yfir vetrartímann meðan ekki er vitað nákvæmlega hvernig þær þola veðráttuna hér. Það er hægt að gera með laufum sem fallið hafa af trjám, trjákurli, smáum greinum, hálmi eða jafnvel með því hvolfa potti eða einhverju álíka yfir meðan plönturnar eru litlar.
Sígrænn gróður þarf aðhlynningu fyrir veturinn. Hann heldur laufblöðum og nálum allt árið og þess vegna er alltaf einhver starfsemi í þessum græna gróðri þó hún sé í algjöru lágmarki á veturna. Mesta hættan á skemmdum er þegar jörðin er gaddfreðin og plantan nær ekki að taka upp vatn. Sólin getur skinið skær og heit, þó frost sé og þá er plöntunum hætt við þurrkskemmdum. Skemmdirnar lýsa sér þannig að nálar og laufblöð verða brúnleit og detta af. Þar sem fyrstu árin eru plöntunum erfiðust er nauðsynlegt að skýla þeim meðan vel meðan rótarkerfið og plantan öll er að þroskast. Þetta á við um plöntur eins og t.d. greni og furu.
Besta aðferðin við að skýla sígrænum trjám og runnum er að reka niður 3.-4. staura kringum plöntuna og strengja striga utaná, allan hringinn. Gott að festa strigann á staurana með heftibyssu. Striginn skyggir, loftar, hleypir vatni að og kælir plöntuna niður þegar sólin er sterkust. Allar lyngrósir eru sígrænar og þeim þarf að skýla. Gott að setja laufblöð kurl eða mold að stofni. Þetta sama á við um allar ágræddar rósir. Snjór er ein besta vörnin fyrir trjáplöntur og runna en getur þó orðið svo mikill að greinar brotni undan þunganum. Eina leiðin til að fyrirbyggja það er að hrista snjóinn af og létta þannig á snjóþyngdinni. Ræktandi þarf að muna að vorin eru hættulegasti tími fyrir sígrænar plöntur. Þegar mikil útgufun er og sólin skín þá er mesta hættan á að sígrænu plönturnar geti orðið brúnar eða gular, nema gerðar séu ráðstafanir til að skýla þeim. Skýlinguna er svo hægt að fjarlægja í maí eða þegar öll hætta á næturfrosti er liðin hjá.
Með vetrarhlýrri kveðju
Magnús Jónasson
Skrúðgarðyrkjufræðingur.
Haust
Skjól fyrir vetri
Skjól fyrir vetri
Flestar plöntur sem ræktaðar eru í görðum eru fullkomlega færar um að sjá um sig sjálfar yfir vetrarmánuðina og því óþarfi að hafa mikið fyrir vetrarskýlingu. Ef plönturnar eru aftur á móti viðkvæmar fyrir kulda eða vorsól eru nokkrar einfaldar reglur sem garðeigendur ættu að venja sig á að fara eftir þegar líða fer á haustið og þegar sólin fer að hækka á lofti á vorin. Gott er að skýla ungum trjáplöntum, hvort sem er lauf- eða barrtrjám, með striga fyrir verstu vindáttinni og einnig getur verið gott að setja sæmilega stóran stein við ungplöntuna til að koma í veg fyrir frostlyftingu og rótarslit.
Skjól fyrir vorsólinni
Mörg sígræn tré og runnar eru viðkvæm fyrir vorsólinni og því nauðsynlegt að skýla þeim sem standa á berangri. Það kemur í veg fyrir of mikla útgufun og sólbruna á vorin sem leiðir til þess að barrið ofþornar og verður brúnt á litinn. Almennt er garðeigendum þó ráðlagt að velja frekar harðgerðar tegundir á erfiða staði og bíða með viðkvæmari tré og runna þar til skjólið fyrir þá er orðið nægilega mikið.
Hreinsun beða að vori
Sölnuð blöð veita plöntum skjól yfir vetrarmánuðina og þess vegna á alls ekki að hreinsa þau burt fyrr en að vori. Þeir sem vilja geta aftur á móti rakað mesta laufið úr grasflötinni og í stað þess að setja það í safnhauginn er gott að hlúa að viðkvæmum fjölæringum eða rósum með því að hrauka upp að þeim með laufinu sem fallið hefur af trjánum. Laufið veitir plöntunum skjól og heldur hita í jarðvegi, sem er gott vegna þess að rætur eru viðkvæmar fyrir örum hitabreytingum í moldinni.
Allar viðkvæmustu plönturnar þarf aftur á móti að taka inn og skýla þannig fyrir Vetri konungi.
Haustplöntur
Nú er farið að hausta og sumarblómin, sem við höfum dáðst að í allt sumar, byrjuð að fölna. Við höfum notið þess að horfa á fallegu blómin við heimkeyrsluna, á veröndinni, á svölunum, í hengipottum og hvar sem við höfum verið með eða séð þennan fegurðarauka. Við verðum því að bíða þolinmóð eftir næsta sumri. En svo eru til margar plöntur sem seldar eru á haustin og geta þá tekið við af sumarblómunum sem nú eru að enda sína lífdaga. Það eru t.d.runnarnir:, Ilmsnepla (Hebe odoria) sígræn,lágvaxin, fíngerð planta sem hentar vel í ker og potta, með öðrum plöntum, Berjamynta (Gaultheria procumbens) lágvaxin með sígrænum blöðum, rauðum berjum, falleg planta sem fer vel keri eða stórum pottum, Vorlyng (Erica carnea) lágvaxinn runni, með bleikum, rauðum og hvítum blómum, hentar vel í ker, potta og beð, Sólargull (Helichrysum italicum),hefur einnig verið kölluð Karrýplantan vegna ilmsins, er með silfruðum blöðum og er skemmtileg í ker og potta, þessi planta er gömul lækningajurt, Silfurþráður, öðru nafni Vírkambur (Calocephalus browii) með lítil grá blöð, vex í hálfgerðri flækju og því er erfitt að finna byrjun á legg og enda plöntunnar. Hún er lágvaxin en fín í ker og potta. Allar þessar plöntur sem ég hef talið upp hér að framan, þurfa skjól og geta þá bjargað sér en þola ekki mikið frost og eru því sjaldan langlífar hér á okkar landi.
Sem betur fer eru margir með sígrænan gróður sem gleður augað allt árið og hjálpar okkur að þreyja veturinn eins og t.d. Einir (Juniperus) og mörg fleiri afbrigði af honum sem lifa góðu lífi hér á landi og standa sig vel í beðum eða kerjum. Síprusar (Champaecyparis) eru virkilega glæsilegt vetrarskraut bæði í beð, ker og potta, en sum afbrigðin gætu þurft skjól.
Beitilyng (Calluna vulgaris) blómstrar rauðum, bleikum eða hvítum blómum á haustin og er til í mörgum litaafbrigðum. Hvítt beitilyng er sagt veita gæfu. Blöðin verða rauðbrún á veturna. Nafnið beitilyng vísar til þess að plantan þótti góð til beitar. Allt frá fornöld voru blóm beitilyngs notuð til að bragðbæta öl og beitilyngshunang þykir mikið lostæti. Í eina tíð voru vendir beitilyngs bundnir saman og búnir til úr þeim kyndlar eða sópar. Beitilyngsvendir geta líka staðið árum saman sem stofuskraut án þess að tapa lit. Þar sem mikið óx af beitilyngi þótti gott að hafa það undir undirsængunum í rúmfletum fyrri á tíð. Þarf reglulega vökvun eigi það að lifa fram eftir hausti.
Allar þessar plöntur lífga upp á umhverfið og hjálpa okkur að komast í gegnum vetrardrungann og skammdegið, hvort sem þær eru við útidyr, á veröndinni, svölunum eða hvar sem þær eru sjáanlegar.
Notið frjóan jarðveg og grófan vikur eða leirkúlur í botninn á kerjunum og ef kerin eru frá árinu áður, þarf að þrífa þau vel. Plönturnar ættu að festa rætur á skömmum tíma og ef vindurinn mæðir mikið á þeim getur verið nauðsynlegt að útbúa eitthvert skjól svo þær nái að festa ræturnar sínar og þrífast vel.
Nokkur sumarblóm geta með góðu móti lifað fram að áramótum og standa sig vel þó nokkrar frostanætur komi af og til og ef þær eru í sæmilegu skjóli. Það eru t.d. Silfurkambur
(Senecio cineraria) með sín fallegu silfruðu blöð og Skrautkál (Brassica oleracea var. acephala) með sinn skrautlega blaðlit.
Njótið haustdaganna með fallegum plöntum.
Með sígrænni kveðju
Magnús Jónasson
SkrúðgarðyrkjufræðingurHaustlaukar
Það er yndislegt þegar fyrstu vorblómin byrja að kíkja upp úr moldinni og gefa tilverunni lit eftir gráma vetrarins. Nú er rétti tíminn til að búa í haginn fyrir blómríkt vor og planta haustlaukunum.
Það eru nokkur atriði sem er ágætt að hafa í huga þegar laukunum er valinn staður. Mér finnst það hafa reynst best að planta þeim í beð með fjölærum plöntum. Það þarf að vera ákveðið bil á milli fjölærra plantna til að þær hafi pláss til að njóta sín og þetta bil er kjörið að nýta undir haustlaukana. Þeir lífga upp á beðið þegar fáar fjölærar plöntur eru í blóma og þegar laufin fara að fölna hverfa þau inn í fjölæru brúskana eftir því sem þeir vaxa upp. Runnabeð eru ekki eins hentug þar sem runnarnir breiða úr sér og gætu því fjölærir laukar farið að vaxa upp úr greinaflækju eftir nokkur ár. Það eru helst lágvaxnir laukar eins og krókusar og vetrargosar sem myndu henta þar.
Flestar laukplöntur kunna best við sig á sólríkum stað. Krókusar og túlipanar opna ekki blómin í skugga. Páskaliljur geta vel vaxið í nokkrum skugga en þrífast þó betur sólarmegin í lífinu. Það er líka mikilvægt að jarðvegurinn sé ekki of blautur og klesstur. Krókusunum er sérstaklega illa við að standa í mikilli bleytu, en vel framræstur, næringarríkur jarðvegur er bestur fyrir allar tegundir haustlauka.
Krókusarnir eru með fyrstu vorblómunum til að byrja að blómstra og lífga óneitanlega upp á tilveruna þegar þeir opna blómin mót vorsólinni. 'Ruby Giant', er yndislega falleg tegund með nokkuð stórum, dökkfjólubláum blómum. 'Romance' er snotur gul sort. Krónublöðin eru ljósgul á ytraborði en dökkgul að innan sem er skemmtilega öðruvísi litasamsetning. Krókusar verða ekki mikið bleikari en 'Roseus'. Krónublöðin eru mjórri en á öðrum krókustegundum og blómin verða því stjörnulaga þegar þau opnast. Yndislega falleg tegund sem er í miklu uppáhaldi hjá mér. 'Tricolor' er önnur dásamlega falleg tegund með fjólubláum blómum sem eru með gulum og hvítum blómbotni. Af stórblóma vorkrókussortum má nefna 'Pickwick' með skemmtilega röndóttum blómum og 'Jeanne D‘Arc' með hreinhvítum blómum. Algjör dásemd.
Páskaliljur eða hátíðarliljur byrja að blómstra í lok apríl og standa í blóma mest allan maí mánuð. Úrvalið er mikið bæði í litum og blómgerð. Febrúarliljan er lágvaxin með smáum blómum og er fyrst af hátíðarliljunum til að blómstra. Af henni eru nokkrar fallegar sortir. 'Tete-a-tete' er seld sem pottaplanta fyrir páska, en þrífst vel úti í garði og er yfirleitt fyrsta hátíðarliljan til að byrja að blómstra. 'February Gold' líkist 'Tete-a-tete' en er öll heldur stórgerðari. 'Jetfire' er í sérstöku uppáhaldi, yndislega falleg, gul með appelsínugulri hjákrónu. 'Thalia' er álíka smávaxin og febrúarliljurnar en blómstrar í maí hreinhvítum blómum.
Af stórblóma hátíðarliljum má nefna: 'Fortissima' sem er með risastór, gul blóm með appelsínugulri hjákrónu. Virkilega glæsileg. 'Corsage' er gul með appelsínugulri hjákrónu sem er kögruð eins og pífa. 'Orangery' er hvít með appelsínugulri, skiptri hjákrónu sem leggst flöt upp við krónublöðin. Mjög flott. Af laxableikum sortum er 'Precocious' ein sú allra flottasta. Nokkrar flottar sortir með fylltum blómum eru 'Delnashaugh' og 'Tahiti'. 'Double Campernelle' er með smáum, mikið ilmandi blómum í ótrúlega dökkgulum lit. Stórglæsileg, en ekki eins harðgerð og ofantaldar sortir og þarf sennilega bestu mögulegu skilyrði til að blómstra árlega.
Túlipanar blómstra flestir í lok maí og fram í júní. Stórblóma túlipanarnir eru hver öðrum fallegri, í öllum regnbogans litum.Villitúlipanar minna ekki mikið á stóru kynbættu yrkin sem mest eru ræktuð en þeir eru virkilega fallegir í einfaldleika sínum. Margir hverjir eru harðgerðir og blómstra árum saman. Nokkrar góðar tegundir eru : sveiptúlipani, dvergtúlipani og fjólutúlipani, en af honum eru til margar fallegar sortir m.a. 'Persian Pearl'.
Að lokum vil ég nefna nokkrar tegundir smálauka sem flestir blómstra í maí og eru ómissandi í vorgarðinn: voríris, balkansnotru, perluliljur t.d. 'Dark Eyes', 'Valerie Finnis', og M. latifolium, síberíulilju, postulínslilju, og snæstjarna. Garðskógarlilja 'Pagoda' er yndisleg skógarbotnsplanta sem blómstrar í maí og þolir töluverðan skugga.
Nú er um að gera að nýta haustblíðuna til að fara út í garð og pota niður laukum. Svo er bara að bíða veturinn af sér og hlakka til blómskrúðsins í vor.
Rannveig Guðleifsdóttir
GarðaflóraYfirvetrun plantna
Yfirvetrun plantna
Plöntur beita margvíslegum leiðum til að lifa veturinn af. Einærar plöntur lifa af sem fræ. Séu aðstæður óhagstæðar geta fræ sumra tegunda legið í dvala í jarðveginum í nokkur ár en að jafnaði spíra fræin að vori, vaxa upp og blómstra og mynda fræ sem fellur að hausti. Tvíærar plöntur safna forða í rótina á fyrra ári og rótin lifir veturinn af. Á öðru ári blómstrar plantan og myndar fræ. Hringrásin heldur áfram. Margar tegundir fjölærra plantna og laukjurta beita svipaðri aðferð. Þær vaxa upp að vori, vaxa og dafna yfir sumarið, safna forðanæringu í rótina eða laukinn, sölna að hausti og lifa í dvala neðanjarðar yfir veturinn. Þar sem snjór liggur eins og teppi yfir jarðveginum eru plönturnar vel varðar fyrir umhleypingum og grasbítum sem byggja lífsafkomu sína á þeim yfir veturinn.
Tré og runnar sölna ekki á haustin og þurfa því að beita öðrum ráðum til að lifa veturinn af. Sum tré eru sumargræn en önnur græn allt árið. Lauf sígrænna trjáa nefnist barr, er yfirleitt langt og mjótt og með vaxhúð sem dregur úr útgufun.
Fyrir lauffall á haustin draga flest lauftré blaðgrænuna úr blöðunum og senda hana niður í rótina til geymslu, rétt eins og hagsýnir heimilishaldarar safna vetrarbirgðum í búrið sitt. Blaðgrænan er byggð upp af efnum sem trén eiga ekki greiðan aðgang að og þurfa að eyða mikilli orku í að framleiða. Eftir í blöðunum verða efni sem trén hafa minna fyrir að búa til. Efnin sem eftir verða eru gul eða rauð og eru ástæðan fyrir því haustlitur trjánna er yfirleitt í þeim litum.
Haust
Á haustin er að finna í brumi trjáplantna fullþroskaðan vísi að vexti næsta árs. Vaxtarvísirinn er vel geymdur í bruminu og það ver hann fyrir vetrarkuldanum. Frost að vori, eftir að brumið hefur opnað sig, getur skemmt vaxtarvísinn varanlega.
Til þess að tré laufgist að vori þarf lofthiti að vera kominn upp fyrir ákveðið lágmark en í öðrum tilfellum þarf daglengd að hafa náð ákveðnum klukkustundafjölda. Langir hlýindakaflar á veturna geta því vakið ýmsar trjátegundir, einkum frá suðlægari slóðum þar sem vorar fyrr en á Íslandi, af dvala sínum og blekkt tré til að halda að það sé komið vor. Þegar slíkt gerist eru miklar líkur á frostskemmdum ef það kólnar hratt aftur. Lítil hætta er á þessu hjá plöntum sem koma frá svæðum sem eru á næstu eða sömu breiddargráðum og Ísland.Hægfara kólnun best
Ólíkt dýrafrumum hafa frumur í plöntum svokallaðan frumuvegg sem liggur utan um frumuhimnuna. Veggurinn er stinnur, hann verndar frumuna og kemur að hluta til í staðinn fyrir stoðgrind. Í gegnum frumuvegginn síast vatn og næringarefni.
Kólni hratt er hætt við að vökvinn í plöntufrumunni frjósi. Við það eykst rúmmál hans og hætta á að frumuveggurinn rifni en það leiðir til kalskemmda. Miklu máli skiptir að plöntur kólni það hægt á haustin að vatn nái að komast út úr frumunum í þeim takti sem eðlilegastur er fyrir hverja tegund. Dæmi er um að snögg kólnun niður í 10°C hafi drepið tré sem annars þola kuldann allt að níutíu frostgráðum. Stutt haust valda því að plönturnar ná ekki að mynda eðlilegt frostþol og eru því viðkvæmari en ella.Skjól fyrir vorsólinni
Of mikil útgufun getur einnig verið hættuleg fyrir plönturnar. Á vorin, þegar sólin skín og jörð er frosin, ná plönturnar ekki að bæta sér upp þann vökva sem þær tapa við útgufun og því hætta á ofþornun. Hér á landi þekkist þetta best hjá sígrænum trjám þegar barrið verður brúnt á vorin.
Jurtir á norðurslóðum
Jurtir sem eiga náttúruleg heimkynni á norðurslóðum eða hátt til fjalla eru yfirleitt lágvaxnar og með öflugt rótarkerfi sem getur verið allt að þrisvar sinnum víðfeðmara en sá hluti jurtarinnar sem er ofanjarðar.
Þar sem vaxtartími er stuttur mega plönturnar engan tíma missa og verða að hefja vöxt strax og veður leyfir. Langur sólargangur yfir sumarmánuðina lengir vaxtartímann verulega, enda nýta plönturnar hann til hins ýtrasta. Margar norðlægar tegundir mynda þúfur, eins og lambagras og geldingahnappur, og geta með því móti haldið hærri hita og nýtt sólarljósið betur.
Ljóstillífun
Sígræn tré hafa það fram yfir sumargræn að þau geta hafið ljóstillífun um leið og hiti er orðinn það mikill að þau vakna af dvala. Talið er að smávaxnar og sígrænar jurtir geti ljóstillífað undir snjó og lengt þannig vaxtartímann.
Nokkrar tegundir trjáa, til dæmis aspir, geta notað blaðgrænu í berki, stofni og greinum til ljóstillífunar þegar aðstæður eru hagstæðar á veturna.
Þegar flytja á stór tré
Flutningur stórra trjáa
Tré eru föst í jörðinni og þess eðlis að þau flytja sig ekki úr stað af sjálfsdáðum. Stundum kemur upp sú staða, fyrir einhverjar sakir, að tré henta ekki lengur á þeim stað sem þau standa. Breyta þarf skipulagi eða þá að tré sem einu sinni var lítill kvistur hefur vaxi og breyst í stór og mikið tré sem skyggir á sól og lokar fyrir útsýni. Við slíkar aðstæður er tvennt í boði. Fella tréð eða flytja það ef það er hægt.
Þegar ákvörðun um að flytja tré er tekin er einkum þrennt sem hafa þarf í huga;- að tréð sé það fallegt að það taki því að flytja það
- að tréð sé af tegund sem vert er að halda upp á
- að aldur þess sé ekki það hár að tréð drepist fyrir aldurssakir innan fárra ára.
Rótarskurður
Allra best er að hefja undirbúning fyrir flutningi trjáa ári fyrr en flutningurinn þeirra fer fram. Fyrra árið á að grafa holu og rótarskera hálfan hring umhverfis tréð. Stærð rótarhnaussins sem fylgir trénu fer eftir stærð þess. Þumalfingurreglan segir að margfalda eigi þvermál stofnsins með tíu og rótarstinga í þeirri fjarlægð frá stofninum. Hafa verður í huga að tré með stóran rótarhnaus eru mjög þung og taka verður tillit til þess þegar tré eru rótaskorinn. Ef um mjög stór tré er að ræða er óvinnandi vegur að flytja þau nema með öflugum vinnuvélum. Því er gott að að sýna fyrirhyggju og flytja tré áður en þau verða of stór.
Þegar búið er að grafa 40 til 50 sentímera djúpan hálfhring kringum tréð og klippa á ræturnar á að fylla holuna með lausum jarðvegi. Hafa skal rótarskurðinn sem allra hreinast og gæta þess að brjóta ekki rætur að óþörfu.
Undirbúa á jarðveginn á þeim stað sem tré á að standa í framtíðinni ári áður en tréð er flutt. Stinga skal upp jarðveginn og blanda hann með lífrænum jarðvegi. Ári seinna er tré rótarstungið hinum megin og hnausnum pakkað í striga eða jarðvegsdúk.Flutningur
Gæta verður þess að sem minnst af jarðvegi hrynji af rótunum meðan á flutningi stendur svo að ræturnar skaðist ekki að óþörfu. Einnig þarf að passa vel að rótarhnausinn þorni ekki í flutningi. Ef flytja á tréð langa leið í opinni kerru eða á palli er nauðsynlegt að pakka því í striga til að varna því að laufið vindþorni á leiðinni. Rætur þola ekki beina sól og því mikilvægt að hlífa hnausnum við beinu sólskini.
Gróðursetning
Til að auðvelda niðursetningu trésins á nýja staðnum er best að hafa holuna sem það fer í rúma. Það auðveldar alla vinnu og kemur í veg fyrir að rótum sé þvingað ofan í holuna. Jarðveginn kringum hnausinn verður líka lausari í sér eftir að tréð er komið niður og auðveldar því að skjóta rótum. Ekki má setja tré dýpra en það stóð áður, sumar tegundir þola það að vísu en aðrar alls ekki. Til að tryggja að tré standi af sér veður og vinda fyrst eftir gróðursetningu og vaggi ekki til í holunni verður að reka niður stoð við hliðina á því og binda tréð við hana með gúmmíi.
Eftir að búið er að koma trénu fyrir í holunni og þjappa jarðveginum gætilega að hnausnum á að vökva vel og gæta þess að hnausinn þorni ekki fyrstu vikurnar eftir gróðursetningu.Vor eða haust
Að jafnaðir er talið betra að flytja tré á vorin, þau ná þá að skjóta rótum á nýja staðnum yfir sumarið og festa sig fyrir veturinn. Í góðu árferði geta rætur trjáa vaxi frá því í apríl og fram í október og því ættu tré sem er flutt snemma að getað fest sig í jarðveginum fyrir næsta vaxtarskeið. Hvort sem tré eru flutt að vori eða hausti verður að gæta þess að staga þau vel niður svo þau falli ekki um koll.
Heimild: Árstíðirnar í garðinum.
Vilmundur Hansen